Σημειώσεις κεφαλαίου 15

[←1]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1398, αριθ. 40 και ad ann. 1399, αριθ. 1-4, τομ. VIII (τομ. XXVII των Baronius- Raynaldus, Λούκκα, 1752), σελ. 41, 43-44. Πρβλ. επίσης την παπική επιστολή τής 4^ης Μαΐου 1399 προς τον Πέτερ Ραντολίνσκι, τον επίσκοπο Κρακοβίας [στο ίδιο, αριθ. 6-7, σελ. 45-46]. N. Ιorga, Notes et extraits pour servir à l’ histoire des croisades au XV^e siècle, II (Παρίσι, 1899), 80.

Η παπική βούλλα τής 1^ης Απριλίου 1398 έχει δημοσιευθεί από τον A. L. Tautu, Acta Urbani VI (1378-1389), Bonifacii IX (1389-1404), … (για τον πλήρη τίτλο βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 73), Ρώμη, 1970, αριθ. 55, σελ. 112-13 και σημειώστε την «άφεση αμαρτιών Αγίων Τόπων» (indulgentia Terrae Sanctae), που διακηρύχθηκε για λογαριασμό τού Μανουήλ Β΄ στις 21 Μαρτίου 1400 [στο ίδιο, αριθ. 85. σελ. 171-73].

[←2]

Ο Iorga, Notes et extraits, II, 81 παρέχει περίληψη τής εγκυκλίου τού Βονιφάτιου Θ΄ τής 27^ης Μαΐου 1400. Υπάρχει μια μάλλον υποθετική αλλά ενδιαφέρουσα περιγραφή για αυτές τις σταυροφορικές βούλλες στον O. Ηalecki, «Rome et Byzance…», Collectanea theologica, XVIII (Lwow, 1937), 506-19. Το πλήρες κείμενο εκείνης τής 27^ης Μαΐου είναι τώρα διαθέσιμο στον Tautu, Acta … Bonifacii IX …, αριθ. 90, σελ. 183-86, με την ένδειξη: «Ακυρώθηκε με εντολή τού άρχοντα Καμεράριου, με βούλλες που εξακολουθούν να έχουν κοπεί σε κομμάτια από τον ίδιο τον άρχοντα Καμεράριο» (Cancellata de mandato domini Camerarii, cum bullae fuerint laceratae per eundem dominum Camerarium).

[←3]

Martin de Alpartil, Chronica actitatorum temporibus domini Benedicti XIII, επιμ. Franz Ehrle, Πάντερμπορν, 1906, I, 118-19 (στο Quellen und Forschungen of the Görres-Gesellschaft, τομ. XII):

«Ο Αλέξιος Βρανάς…, σύμβουλος τού αυτοκράτορα των Ελλήνων Μανουήλ, τον μήνα Ιούλιο … ήρθε για να ζητήσει βοήθεια και συμπαράσταση από τον πάπα κατά τού Τούρκου Βαγιαζήτ, ο οποίος έχει κυκλώσει την πόλη τής Κωνσταντινούπολης με 40 γαλέρες…».

(Alexius de Vrana …, consiliarius Emanuelis imperatoris Grecorum, de mense iulii … veniebat ad petendum adiutorium et sucursum a papa contra Faysinum Turchum, qui civitatem Constantinopolitanam tenebat obsessam cum XL galeis…)

Άραγε αυτή είναι η επιστολή στην οποία αναφέρεται ο βιογράφος τού Μπουσικώ όταν λέει ότι ο Μανουήλ

«στράφηκε προς τον άγιο πατέρα, που τού έδωσε μεγάλη συγχώρεση, όπως σε oποιονδήποτε τού είχε κάνει καλό» ;

(si fut devers le sainct père, qui donna grand pardon à quiconque luy feroit bien)

[Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος i, κεφ, xxxv, σελ. 608b και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος i, κεφ. xxxvi, σελ. 254a].

Ο Μάρτιν ντε Αλπαρτίλ (πέθανε το 1440;) ήταν Ισπανός κληρικός, τον οποίο βρίσκουμε στην υπηρεσία τού πάπα Βενέδικτου ΙΓ΄ στην Αβινιόν το 1398 [Ehrle, ό. π., σελ. xxvi, xxxi].

[←4]

Livre des faits, επιμ. Buchon, IΙΙ, μέρος i, κεφ. xxix, σελ. 601-2 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος i, κεφ. xxx, σελ. 247. Πρβλ. επίσης Jean Juvénal des Ursins, Hist de Chas. VI, στο ίδιο, σελ. 416-17. Σύμφωνα με τον Θρησκευτικό τού Σαιν Ντενί [Religieux de S. Denis, Chron. de Chas. VI, II, 690], o Μπουσικώ ξεκίνησε με 1.200 μισθοφόρους (stipendiarii) τον Μάιο και τον υποδέχθηκαν στην Κωνσταντινούπολη «ως άγγελο Κυρίου» (tanquam angelus Domini).

Στις 28 Μαΐου 1399 ο βασιλιάς Μαρτίνος τής Αραγωνίας-Καταλωνίας έστειλε στον Μπουσικώ και στον Μανουήλ συστατικές επιστολές τού άρχοντά του, τού Νταλμάου Ντάμιους, που είχε στρατολογηθεί στην εκστρατεία, για το οποίο βλέπε Antoni Rubió i Lluch, Diplomatari de l’ Orient català, Βαρκελώνη, 1947 (1948), έγγραφο dcli, σελ. 679 και Const. Marinesco, «Du Nouveau sur les Relations de Manuel II Paléologue (1391-1425) avec 1′ Espagne», στο Atti dello VIII congresso internazionale di studi bizantini (που οργανώθηκε τον Απρίλιο τού 1951), 2 τόμοι, Ρώμη, 1953, I, 421. (Tα πρακτικά τού συνεδρίου δημοσιεύτηκαν στο Studi bizantini e neoellenici, τόμοι V1I-VIII).

[←5]

Eugene Jarry, Les Origines de la domination Française a Genes (1392-1402), Παρίσι, 1896, σελ. 321, 334-36. Το 1398-1399 η Ενετική Γερουσία πίστευε ότι το Νεγκροπόντε, η Αθήνα (τότε υπό τον έλεγχο τής Δημοκρατίας) και ο Μοριάς ήταν πιθανό να δεχτούν τουρκική επίθεση. F. Thiriet, Regestes des deliberations du Senat de Venise concernant la Romanie, I (Παρίσι και Χάγη, 1958), αριθ. 952, 956 και 962, σελ. 221-23.

[←6]

Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 44, φύλλο 105, με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1399, με την οποία η Ενετική Γερουσία είχε συγκεντρώσει την προταθείσα ενετική συμμετοχή για τον στόλο, «για την ολοκλήρωση οκτώ γαλερών, τις οποίες πρέπει να έχουμε και να διαθέσουμε σύμφωνα με την υπόσχεσή μας» (ad complementum galearum octo quas habere et tenere debemus secundum promissionem nostram), για την οποία βλέπε M. Silberschmidt, Das orientalische Problem zur Zeit der Enstehung des türkischen Reiches nach venezianischen Quellen, Λειψία και Βερολίνο, 1923, σελ. 195.

[←7]

Για το διάσημο ταξίδι τού Μανουήλ Β΄ στη δύση, που είχε εξάψει την περιέργεια των χρονικογράφων τού 15^ου αιώνα όχι λιγώτερο απ’ ό,τι εκείνη των σύγχρονων ιστορικών, βλέπε μεταξύ των τελευταίων: Berger de Xivrey, «Mémoire sur la vie et les ouvrages de l’ empereur Manuel Paleologue», Mémoires de l’ Institut de France: Académie des inscriptions et belles-lettres, XIX, μέρος 2 (1853), 1-201. A. A. Vasiliev, «The Journey of the Byzantine Emperor Manuel II Palaeologus in Western Europe (1399-1403)» (στα Ρωσικά), Zhurnal Ministerstva Narodnago Prosviescheniia, n.s., XXXIX (S. Petersburg, 1912), 41-78, 260-304, αναλυτική μελέτη με εκτεταμένη βιβλιογραφία. M. Jugic, «Le voyage de l’ empereur Manuel Paléologue en Occident (1399-1403)», Échos d’ Orient, XV (Παρίσι, 1912), 322-32. Gustave Schlumberger, «Un Empereur de Byzance à Paris et à Londres», στο Byzance et croisades: Pages médiévales, Παρίσι, 1927, σελ. 87-147. Sebastian Cirac Estopañan, Bizancio y España: La Union, Manuel II Paleologo y sus recuerdos en Espana, Βαρκελώνη, 1952, σελ. 52-66. John W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in late Byzantine Statesmanship, New Brunswick, 1969, σελ. 167-99, 219-38 και πιο πρόσφατα Donald M. Nicol, «A Byzantine Emperor in England: Manuel II’s Visit to Λονδίνο in 1400-1401», University of Birmingham Historical Journal, XII-2 (1971), 204-25.

[←8]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος 1, κεφ. xxx-xxxiv, σελ. 602-7 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος 1, κεφ. xxxi-xxxv, σελ. 248-53. Η ημερομηνία τής αναχώρησης τού Μανουήλ από την Κωνσταντινούπολη, «ἀναβάς εἰς τὰ κάτεργα τῶν Βενετίκων», παρέχεται από ομάδα βυζαντινών «συνοπτικών χρονικών», για τα οποία βλέπε Σπ. Π. Λάμπρο, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, 4 τόμοι, Aθήνα, 1912-30, III, 360-61, Λάμπρο και K. Άμαντο, «Βραχέα Χρονικά», στα Mνημεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Ι-1 (1932-33), αριθ. 18, σελ. 35, γραμμές 14-16, Berger de Xivrey, Mémoires de l’ Academie des inscriptions et belles-lettres, XIX-2 (1853), 94, τον οποίο ακολουθεί ο Delaville le Roulx, La France en Orient au XIVe Siècle, 2 τόμοι, Παρίσι, 1886, I, 379, A. A. Vasiliev, στο Zhurn. Min. Nar. Pros., XXXIX, 55-56, Schlumberger, Byzance et croisades, σελ. 96- 97 και Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 167-68.

[←9]

Δούκας, Hist. byzantina, κεφ. 15 (CSHB, Βόννη, σελ. 56):

Βρίσκοντας λοιπόν ότι ο Ιωάννης συνεργαζόταν τότε με τον τύραννο για να τον κάνει αυτοκράτορα και ότι ο τύραννος υποστήριζε τον Ιωάννη για δικό του όφελος, ο Μανουήλ είπε: «Σώσε τον εαυτό σου και μη σκέφτεσαι τη θέση τού αυτοκράτορα».

«…εὑρὼν οὖν τότε τον Ἰωάννην συνεργοῦντα τῷ τυράννῳ τοῦ ποιῆσαι αὐτὸν βασιλέα, καὶ ὁ τύραννος φροντίζων τὴν πραγματείαν ὡς ὑπὲρ ἐκείνου, ὁ Μανουὴλ εἴρηκε «τό σῶζον σώζου καὶ μὴ μελέτω σοι περὶ βασιλείας».

Όταν ήρθε στην ακτή τής Πελοποννήσου, ο Μανουήλ άφησε εκεί την αυτοκράτειρα με τα παιδιά, γιατί ο Ιωάννης ήταν βρέφος και ο Θεόδωρος νήπιο. Τούς άφησε στη Μεθώνη και έστειλε πίσω τις γαλέρες. Στη συνέχεια επιβιβάστηκε σε ένα από τα μεγάλα ιστιοφόρα πλοία και ταξίδεψε στη Βενετία, το Μιλάνο, τη Γένουα, τη Φλωρεντία και τη Φερράρα. Διασχίζοντας όλη την Ιταλία, προχώρησε από την Προβηγκία στη Γερμανία, δηλαδή στη Φραγκία [Γαλλία]. Όλοι οι βασιλείς και οι δούκες και οι κόμητες τον τίμησαν και τον αντάμειβαν με δώρα σαν να ήταν ημίθεος. Περνώντας από όλη τη Φραγκία και διασχίζοντας τα σύνορα τής Αλαμανίας [Γερμανίας;], επέστρεψε στη Βενετία. Οι Ενετοί τον φιλοξένησαν όπως έπρεπε και αφού τού έδωσαν πολλά δώρα, επέστρεψε στη Μεθώνη με τις γαλέρες τους. Εκεί συνάντησε την αυτοκράτειρα και τα παιδιά του και περίμενε ποιες κακοτυχίες θα έρχονταν στην Πόλη ή, μάλλον, ποιες δυστυχίες θα έρχονταν στο έθνος των Ρωμαίων.

ἐλθὼν δὲ ἐν τοῖς παραλίοις τοῦ Πέλοπος ἀφῆκε τὴν δέσποιναν σὺν τοῖς τέκνοις ἐκεῖ· εἶχε γὰρ τὸν Ἰωάννην βρέφος καὶ τὸν Θεόδωρον νήπιον. καταλείψας δ’ αὐτοὺς ἐν Μεθώνῃ, καὶ τὰς τριήρεις ὄπισθεν πέμψας, αὐτὸς ἐν μιᾷ τῶν μεγάλων νηῶν εἰσελθὼν ἔπλει εἰς Βενετίαν, εἰς Μεδιόλανα, Γένουαν, Φλωρεντζίαν, Φεραρὶαν, καὶ ἅπασαν Ἰταλίαν διελθὼν ἀπὸ Προβέντζας ἐχώρει εἰς Γερμανίαν ἥτοι Φραγγίαν· καὶ πάντες οἱ ῥηγάδες καὶ δοῦκαι καὶ κόντιδες ἐτίμων αὐτὸν καὶ ὡς ἡμίθεον δώροις ἠμείβοντο· διελθὼν δὲ πᾶσαν Φραγγίαν καὶ εἰς τὰ τῶν Ἀλαμανῶν ὅρια περάσας πάλιν ἦλθεν εἰς Βενετίαν.»

Πρβλ. Ψευδο-Σφραντζή («Φραντζή»), Annales, I, 15 (CSHB, Βόννη, σελ. 62):

Όταν ο αυτοκράτορας επρόκειτο να αναχωρήσει από την πόλη, άφησε τον ανιψιό του κυρ Ιωάννη να διοικεί και να κυβερνά την πόλη και να αποκρούει την επίθεση τού εχθρού. Ο αυτοκράτορας πήρε την αυτοκράτειρα, πήγε στην Πελοπόννησο και την άφησε στη Σπάρτη, κοντά στον αδελφό του κυρ Θεόδωρο. Ο ίδιος προχώρησε προς την Ιταλία.

«…καί ἐν τῷ μέλλειν ἐξιέναι τὸν βασιλέα ἐκ τῆς πόλεως, τὸν ἀνεψιὸν αὐτοῦ κύρ Ἰωάννην καταλιπὼν ἵνα διοικῇ καὶ κυβερνᾷ τὴν πόλιν καὶ ἀντιμάχηται τοῖς ἐναντίοις, ὁ δὲ βασιλεὺς τὴν δέσποιναν καὶ σύζυγον λαβὼν καὶ εἰς Πελοπόννησον ἐλθὼν ἐν τῇ Σπάρτῃ ἐγγὺς τοῦ ἀδελφοῦ κὺρ Θεοδώρου ταύτην εἴασεν˙ ὁ δὲ ἐν Ἰταλίᾳ ὁδεύει.»

Στις 27 Φεβρουαρίου 1400 η Ενετική Γερουσία συμφώνησε να παράσχει τόσο στην αυτοκρατορική οικογένεια όσο και στον δεσπότη τού Μυστρά άσυλο στη Βενετία, αν η τουρκική επιθετικότητα τούς οδηγούσε σε τόσο απελπισμένη λύση [Ιorga, Notes et extraits, I, 96-97, Thiriet, Regestes, II (1959), αριθ. 978, σελ. 10].

[←10]

Τον Μάρτιο τού 1400 η ενετική κυβέρνηση πήρε μέτρα για να προσπαθήσει να πείσει τον Ιωάννη Ζ΄ να παραμείνει πιστός στον αυτοκράτορα θείο του και να μην υποκύψει στις απατηλές υποσχέσεις των Τούρκων [Thiriet, Regestes, II, αριθ. 981, σελ. 10-11], αλλά ακόμη και μέχρι τον Απρίλιο τού 1403 οι Ενετοί θεωρούσαν πιθανό ότι ο Ιωάννης θα προσπαθούσε να αποτρέψει την επιστροφή τού Μανουήλ στον θρόνο στην Κωνσταντινούπολη [Ιorga, Notes et extraits, I, 136-37].

[←11]

Resti, Chronica ragusina, βιβλίο viii, επιμ. S. Nodilo, στο MSHS, XXV: Scriptores, II, 188.

[←12]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 45, φύλλο 11.

[←13]

Στις 4 Απριλίου 1400 η ενετική κυβέρνηση δέσμευσε 200 δουκάτα για την υποδοχή τού Μανουήλ [Ιorga, Notes et extraits, Ι, 97].

[←14]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, II, 754, 756, 758 και πρβλ. Jean Juvénal, στο Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II (1850), 418-19, Berger de Xivrey, σελ. 96-100 και Vasiliev, σελ. 60-74.

Ο δόγης Αντόνιο Βενιέρ βγήκε για να συναντήσει τον αυτοκράτορα με την κρατική γαλέρα,

«και τέλος τον συνόδευσε μέχρι το σπίτι τού κυρίου μαρκησίου τής Φερράρα, το οποίο βρισκόταν κοντά στον Σαν Τζιοβάννι Ντεκολλάτο και το οποίο τού έδωσε για κατοικία»

(e aconpagnalo infina a la chaxa de miser lo Μarchexe da Ferara, la qual è mesa a San Zane Degolado, la qual ly fo dada per soa abitaciom)

[Chronique d’ Antomio Morosini: Extraits relatifs a l’ histoire de France, eds. Germain Lèfevre-Pontalis και Leon Dorez, 4 τόμοι, Παρίσι, 1898-1902, I, 46].

Η εκκλησία τού Σαν Τζιοβάννι Ντεκολλάτο, που αναστηλώθηκε μερικώς το 1945, βρίσκεται πίσω από το «Πανδοχείο των Τούρκων» (Fondaco dei Turchi).

[←15]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος I, κεφ. xxxv, σελ. 608 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος i, κεφ. xxxvi, σελ. 253a.

Σε επιστολή προς τον Μανουήλ Χρυσολωρά, γραμμένη στο Παρίσι προφανώς λίγες εβδομάδες μετά την άφιξή του, ο Μανουήλ μιλά για τη φιλοξενία τής βασιλικής οικογένειας και τις ελπίδες τους για το μέλλον «άν δεν μάς εναντιωθεί η συνηθισμένη μαγεία τής κακής τύχης [βασκανία] και δεν παρουσιαστεί κάποιο τρομερό και απροσδόκητο εμπόδιο»:

Πολλές φορές ήθελα να σού γράψω αλλά το χέρι μου εμποδιζόταν, επειδή δεν είχα να αναφέρω τίποτε που θα σε ευχαριστούσε. Γιατί το ταξίδι ήταν δύσκολο, και δεν υπήρχαν πολλά για να απολαύσει κανείς στη διαδρομή. Έπειτα, υπήρχε η διαφορά στη γλώσσα, που δεν μάς επέτρεπε να συνομιλήσουμε, όπως θα θέλαμε, με πραγματικά καλούς άνδρες που είχαν κάθε διάθεση να μάς δείξουν εύνοια.	«Πολλάκις ἐβουλόμην σοι γράψαι˙ ἐπέσχε δὲ μοι τὴν χεῖρα τὸ μὴ γράψαι τοιαῦτα ἔχειν οἷς ἄν ἡσθείης˙ ἥ τε γὰρ ὁδὸς χαλεπὴ, τὰ τε κατ’ αὐτὴν οὐ τοσοῦτον ἡδέα˙ και προσῆν τὸ τῆς διαλέκτου παρηλλαγμένον, ὅ τὰς συνουσίας οὐ συνεχώρει κατὰ γνώμην γίνεσθαι ἀνδράσι πάντα ἀγαθοῖς καὶ πάνθ’ ἡμῖν χαρίζεσθαι βουλομένοις.
Αλλά τώρα που φτάσαμε στη Γαλλία, το χέρι μου άρχισε να κινείται από μόνο του και σπεύδει να σού ξεκαθαρίσει με γράμματα εκείνο που θα ήταν καλύτερο να γίνει με τη γλώσσα προς παρόντες ανθρώπους. Κι έτσι θα ξεπερνούσα τα όρια μιας επιστολής. Το χέρι μου έχει αρχίσει να κινείται καλά και έχει αρχίσει να γράφει, αλλά θα φαινόταν να επιχειρεί ατελείωτο έργο, αν ήθελε να απαριθμήσει κάθε λεπτομέρεια. Διότι, πρώτα απ’ όλα, πολλές είναι οι υπηρεσίες που μάς παρέχει ο πιο επιφανής βασιλιάς, και πολλές, επίσης, εκείνες από τούς συγγενείς του, και όχι λίγες σε αριθμό εκείνες από τούς αξιωματούχους του και από όλους. Όλα αυτά σίγουρα αποδεικνύουν την ευγένεια τής ψυχής τους, τη φιλία τους προς εμάς και τον διαρκή ζήλο για την πίστη.	Νῦν δὲ γεγονόσιν ἐν Γαλατίᾳ ἡ χεὶρ αὐτὸματος ἔδραμε, καὶ δηλοῦν ἐπείγεταί σοι διὰ γραμμάτων ἅπερ ἄν γλώττης ἦν ἔργον πρὸς παρόντας ἀνθρώπους, οὕτω γε νικῶσι μέτρον ἐπιστολῆς˙ ἡ δὲ κεκίνηται μὲν καὶ τοῦ γράφειν ἥψατο˙ ἐδόκει δὲ ἄρα ἀνηνύτοις ἐπιχειρεῖν, εἰ καταλέγειν ἕκαστα βούλοιτο. Πολλὰ μὲν γὰρ τὰ παρὰ τοῦ λαμπροτάτου ῥηγὸς εἰς ἡμᾶς ὑπηργμένα, πολλὰ δὲ και τὰ παρὰ τῶν αὐτῷ κατὰ γένος τι προσηκόντων, οὐκ ὀλίγα δὲ καὶ τὰ παρὰ τῶν ἐν τέλει καὶ πάντων˙ ἅ δὴ ψυχῆς εὐγένειαν τουτοισὶ μαρτυρεῖ και φιλίαν πρὸς ἡμᾶς καὶ συχνὸν τινα ζῆλον περὶ τὴν πίστιν.
Θα ήθελα να πω συνοψίζοντας: άν δεν μάς εναντιωθεί η συνηθισμένη μαγεία τής κακής τύχης και δεν παρουσιαστεί κάποιο τρομερό και απροσδόκητο εμπόδιο, έχουμε βάσιμους λόγους να ελπίζουμε ότι θα επιστρέψουμε στην πατρίδα σύντομα, πράγμα το οποίο ξέρουμε ότι εύχεσαι εσύ και απεύχονται οι εχθροί μας.	Βούλομαι δὲ συνελὼν εἰπεῖν˙ ἤν μὴ βασκανία συνήθης τῆς οὐκ ἀγαθῆς ἀντιπράξῃ τύχης καὶ δεινὸν τι τῶν ἀπροσδοκήτων ἐπέλθῃ, πολλὴ ἐλπὶς οὐ βραδέως ἐπανήξειν ἡμᾶς τῇ πατρίδι, καθάπερ ἴσμεν σὲ μεν εὐχόμενον, τοὺς πολεμίους δὲ ἀπευχομένους.»

[Emile Legrand (επιμ.), Lettres de l’ empereur Manuel Paleologue, Παρίσι, 1893, ανατύπ. Άμστερνταμ, 1962, επ. 37, σελ. 50-51, μεταφρ. στα γαλλικά Berger de Xivrey, σελ. 102-3, στα ρωσικά Vasiliev, σελ. 70 και στα αγγλικά Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 174-75].

[←16]

A. Rubió i Liuch, Diplomatari de l’ Orient català, έγγραφο dclvi, σελ. 683-84, K. M. Setton, «Saint George’s Head», Speculum, XI.VIII (1973), 1-12, ιδιαίτερα σελ. 8 και πρβλ. Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 176, ο οποίος παρανόησε το κείμενο.

[←17]

Setton, στο Speculum, XLVIII, 7-8.

[←18]

Rubió i Lluch, Dipl, έγγραφο dclviii, σελ. 685.

[←19]

Rubió i Lluch, Dipl., έγγραφο dclix, σελ. 685-86.

[←20]

Rubió i Lluch, Dipl., έγγραφο dclx, σελ. 686-87. Στις 14 Oκτωβρίου (1400) ο Μαρτίνος προέτρεψε τον Ερρίκο Γ΄ τής Καστίλλης να δώσει ευνοϊκή απάντηση στη βυζαντινή έκκληση για βοήθεια [Marinesco, στα Studi bizantmi e neoellenici, VII, 422].

[←21]

Tα έγγραφα παρέχονται από τον Marinesco στα Studi bizantini e neoellenici, VII, 422-25 και βλέπε Franz Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches, μέρος 5 (Μόναχο και Βερολίνο, 1965), αριθ. 5281-82, σελ. 87.

[←22]

F. C. Hingeston, The Chronicle of England by John Capgrave, London, 1858, ανατύπ. Nendeln, Λιχτενστάιν, 1972, σελ. 277 (Rolls Series) και για την παραμονή τού Μανουήλ στην Αγγλία βλέπε ιδιαίτερα D. M. Nicol, «A Byzantine Emperor in England», Univ. of Birmingham Hist. Journal, XII (1971), 204-25, που αναφέρεται πιο πάνω στη σημείωση 7.

[←23]

Edw. Maunde Thompson, Chronicon Adae de Usk (A.D. 1377-1421), 2^η εκδ., Λονδίνο, 1904, σελ. 56-57, με μετάφραση (που δεν χρησιμοποίησα) στη σελ. 219-20. Πρβλ. Vasiliev, σελ. 262.

[←24]

Legrand, Lettres, επ. 38, σελ. 52, Berger de Xivrey, σελ. 107-9, Vasiliev, σελ. 263, Barker, Manuel II, σελ. 178-80.

[←25]

Ο Μανουήλ είχε γράψει στον Πήτερ Χολτ από το Παρίσι στις 21 Ιουνίου 1400, πληροφορώντας τον για την πρόθεσή του να έλθει στην Αγγλία. Ο Πήτερ απάντησε στις 11 Ιουλίου, συμβουλεύοντάς τον να καθυστερήσει το ταξίδι του, επειδή ο Ερρίκος Δ΄ εκστράτευε τότε εναντίον των κακόβουλων Σκωτσέζων:

«Προς Εξοχότατο ηγεμόνα Μανουήλ, [εν Χριστῷ Θεῷ] πιστό αυτοκράτορα και συντονιστή των Ρωμαίων, πάντοτε Αύγουστο.	(Excellentissimo Principi, Manuelo, [in Christo Deo] fideli Imperatori, et moderatori Romaeorum semper Aug[usto].
Εξοχότατε και Γαληνότατε ηγεμόνα.	Excellentissime et serenissime Princeps.
Πήραμε με τον δέοντα σεβασμό και τιμή επιστολή τής Μεγαλειότητάς σας, γραμμένη στο Παρίσι στις 21 Ιουνίου, που απαντά μεταξύ άλλων σε δική μας επιστολή, που στάλθηκε πρόσφατα στη Γαληνότητά σας, γραφοντας ότι μάς έχετε στην καρδιά σας, επιθυμώντας ειλικρινά να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες σας με τις μικρές μας δυνάμεις.	Vestrae Sublimitatis litteras xxi die Junii scriptas Parisius litteris meis nuper vestrae Serenitati transmissis inter cetera cordi vobis inhaerentia responsivas, cum reverentia debita et honore recepi, cupiens vestris desideriis ex affectu pro meae parvitatis modulo complacere.
Όταν λοιπόν, γαληνότατε ηγεμὀνα, από τη στιγμή που ο κύριός μας, ο βασιλιάς τής Αγγλίας, ανέλαβε την κυβέρνηση τού βασιλείου του, κατά τη διάρκεια συνθηκών ανάμεσα σε αυτόν και τον αντίπαλό του τής Γαλλίας, με αυτές και άλλες δέσμευσε λοιπόν τούς εκεί οχυρωμένους Σκωτσέζους, που είχαν προκαλέσει ζημιές με σαφώς πολεμικό τρόπο στο βασίλειο τής Αγγλίας, και ο ίδιος ο κύριός μας βασιλιάς, για την υπεράσπιση τού βασιλείου του, σπεύδει με τον στρατό του προς τα μέρη τού Βορρά, ώστε να μπορέσει να αντισταθεί, με τη βοήθεια τής δύναμης τού Θεού, στην κακόβουλη εισβολή των Σκωτσέζων. Ούτε μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για τον χρόνο τής επιστροφής του, έχοντας προκαλέσει τόσο ξαφνικά την εκστρατεία. Δεν νομίζουμε, γαληνότατε ηγεμόνα, ότι αρμόζει στο αξίωμα και την τιμή σας να επισπεύσετε την παρουσία σας εδώ, στο βασίλειό του, ενώ ο εν λόγω κύριός μας βασιλιάς θα βρίσκεται τόσο μακριά. Αλλά αν θέλετε τη συμβουλή τής ελαχιστότητάς μας, να το αφήστε σε εκκρεμότητα, μέχρι να γράψουμε στην Εξοχότητά σας πληρέστερα για το τι πρέπει να κάνουμε με την υπόσχεση και να είστε βέβαιος γαληνότατε ηγεμόνα, ότι θα κατευθυνθούμε να βρεθούμε ενώπιον τού ίδιου τού κυρίου βασιλιά μας, ώστε, κατανοώντας την πρόθεσή του για τις υποσχέσεις, να είμαστε σε θέση να την αναφέρουμε στη γαληνότητά σας το συντομότερο δυνατό με επιστολή.	Cum, itaque, serenissime Princeps, a tempore quo Dominus meus Rex Angliae gubernacula regni sui suscepit, durantibus treugis inter ipsum et adversarium suum Franciae, pro ipsis et eorum alligatis hinc inde firmatis Scoti non nulla damna regno Angliae modo guerrino patenter intulerint, ac idem Dominus meus Rex, pro defensione regni sui, versus partes Boreales cum ipsius exercitu transitum suum acceleret, ut Scotorum illorum malitiae atque invasioni, Divina sibi assistente Potentia, resistere valeat; nec de tempore reditus ejus quisquam certus esse poterit, tam arduo causante negotio; non videtur mihi, serenissime Princeps, quod vestro statui congruat aut honori, praefato Domino meo Rege in tam remotis agente, huc in regnum vestram accelerare presentiam. Sed hoc juxta meae parvitatis consilium velitis in suspenso relinquere, donec Excellentiae vestrae scripsero plenius quid circa praemissa facere debeatis, habituri pro certo, serenissime Princeps quod ad praesentiam ejusdem Domini mei Regis praesentialiter me diverto, ut, supra praemissis ejus intentione concepta, voluntatem suam litteratorie vestrae Serenitati valeam citius declarare.
Σε εκείνον που προσφέρει σωτηρία στους ηγεμόνες και μπορεί να προσφέρει στην Εξοχότητά σας την ευτυχή και πολυπόθητη χάρη!	In Illo Qui Principibus dat salutem et gratiam Excellentia vestra valeat feliciter et votive!
Γράφτηκε στο Λονδίνο στις 11 Ιουλίου.	Scriptum Londoniae uudecimo die Julii.
Ο ταπεινός υπηρέτης τής εξοχότατης Μεγαλειότητάς σας, αδελφός Πήτερ Χολτ, θησαυροφύλακας τού Τιμίου Σταυρού, ηγούμενος τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ στην Ιρλανδία.»	Majestatis vestras excellentissimae humilis servitor, Frater Petrus Holt Tricoplerius de Rood, Prior Hospitalis Sancti Johannis Jerusalem in Hibernia.)

[F. C. Hingeston, Royal and Historical Letters during the Reign of Henry the Fourth, I (Λονδίνο, 1860, ανατύπ. Βισμπάντεν, 1966), σελ. 39-40].

Ο Μανουήλ προφανώς πήρε μόνο τα 3.000 μάρκα, για τα οποία έστειλε ομολογία παραλαβής στον Πήτερ Χολτ στις 3 Φεβρουαρίου 1401:

«Προς όλους τούς πιστούς τού Χριστού, στους οποίους έρχεται η παρούσα επιστολή τού Μανουήλ Παλαιολόγου, αφοσιωμένου στον Θεό αυτοκράτορα και συντονιστή των Ρωμαίων και πάντοτε Aύγουστου, χαιρετισμούς στον Σωτήρα όλων.	(Universis Christi fidelibus ad quos praesentes litterae pervenerint Manuelus, Deo devotus Imperator et moderator Romaeorum Paleologus et semper Augustus salutem in omnium Salvatore.
Να γνωρίζετε όλοι, ότι την εποχή τού καθαρής μνήμης κυρίου Ριχάρδου, εκλιπόντος βασιλιά τής Αγγλίας μετά την Δεύτερη Κατάκτηση, συλλέχθηκαν και συγκεντρώθηκαν 3.000 μάρκα από τον κλήρο και τον λαό τού βασιλείου του στην Αγγλία, για την υπεράσπιση των τόπων των Ρωμαίων εναντίον τής εισβολής των εχθρών τής χριστιανικής πίστης. Αυτά τέθηκαν στη διάθεση τού εν λόγω βασιλιά από τον Ρετζινάλντο Γκρίλλο, έμπορο από τη Γένουα. Ο ίδιος ο Ρετζινάλντο και άλλοι, για να πληρώσουν τα εν λόγω 3.000 μάρκα σε εμάς, στον προαναφερθέντα αυτοκράτορα, μέσα σε ορισμένη προθεσμία που έχει εκπνεύσει εδώ και πολύ καιρό, υποχρεώθηκαν να γράψουν επιστολές προς τον εν λόγω κύριο βασιλιά Ριχάρδο και τούς διαδόχους του, αλλά τέτοιου είδους λύση, εντός τής εν λόγω προθεσμίας, δεν έχει υπάρξει. Και αν και ο ίδιος αποκάλεσε πρόσχημα αυτή την υποχρέωση, αυτές τις 3.000 μάρκα τις χρωστά ο άριστος και επιφανέστατος ηγεμόνας, ο κύριος Ερρίκος, τώρα θείῃ χάριτι βασιλιάς τής Αγγλίας. Ο ίδιος όμως τώρα ο βασιλιάς, παρακολουθώντας και λαμβάνοντας υπόψη τις τεράστιες προσπάθειες, επιβαρύνσεις και έξοδα που αναλαμβάνουμε εμείς για να προωθήσουμε την προαναφερθείσα εκστρατεία υπό τις εντολές μας, την οποία έχουν υποστηρίξει μέχρι τώρα διάφοροι καθολικοί ηγεμόνες και άλλοι πιστοί χριστιανοί, μάς έδωσε με ειδική χάρη του το ποσό των 3.000 χρυσών μάρκων από το ταμείο τού ίδιου τού βασιλιά, ως αποζημίωση για το μεγάλο ποσό που έχει πάρει από τον Ρετζινάλντο με τον προαναφερθέντα τρόπο.	Noverit Universitas vestra quod, cum tria millia marcarum, tempore clarae memoriae Domini Ricardi, nuper Regis Angliae post Conquaestum Secundi, a clero et populo regni sui Angliae pro defensione partium Romaeorum contra invasionem inimicorum Fidei Christianae collectae fuerint et levatae, et per Reginaldum Grille, mercatorem de Janua, de dicti Regis voluntate receptae; idemque Reginaldus et alii, ad solvendum dicta tria millia marcarum nobis, Imperatori praedicto, infra certum terminum jamdiu effluxum, per suas litteras dicto Domino Ricardo Regi et heredibus suis fuerint obligati, ac hujusmodi solutio infra dictum terminum facta non fuerit; et quamquam eo praetextu vigore dictae obligationis, praedicta tria millia marcarum excellentissimo et illustrissimo Principi, Domino Henrico, Dei gratia nunc Regi Angliae, debeantur; idem tamen nunc Rex, attendens et considerans immensos labores ac onera expensarum per nos circa persecutionem praefati negotii penes quoscumque Catholicos Principes et alios Christi fideles hactenus supportata summam trium millium marcarum auri de Thesauro ejusdem Regis, in recompensationem tantae summae, per praefatum Reginaldum modo quo supra receptae, nobis de gratia sua speciali donavit.
Το οποίο ποσό πήραμε με γεναιόδωρη δωρεά και μεγάλες ευχαριστίες από τα χέρια τού αξιότιμου και θρησκευτικού άνδρα αδελφού Πήτερ Χολτ, ηγούμενου τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ στην Ιρλανδία. Και ως εκ τούτου τον εν λόγω Ρετζινάλντο και όσους άλλους τυχαίνει να κατοικούν σε αυτό το μέρος, τούς ηρεμήσαμε πια, παρουσιάζοντας αυτά, τα οποία ενισχύουμε αναρτώντας πάνω τους τη δική μας σφραγίδα.	Quam quidem summam per manus honorabilis et religiosi viri, Fratris Petri de Holt, Prioris Hospitalis Sancti Johannis de Jerusalem in Hibernia, ex hujusmodi generoso dono recepimus, cum immensis actionibus gratiarum. Et ideo praefatum Reginaldum ac alios quoscumque quorum in hac parte interesse versatur inde quietos facimus per praesentes, quas nostri sigilli appensione fecimus communiri.
Γράφτηκε στο Λονδίνο, την επομένη τής γιορτής τού Εξαγνισμού τής Θεοτόκου [Υπαπαντής], τού έτους Κυρίου 1400 (σύμφωνα με τη διάρκεια και τον υπολογισμό τής Αγγλικανικής Εκκλησίας) και κατά το δεύτερο έτος τής βασιλείας τού εν λόγω βασιλιά Ερρίκου [δηλαδή στις 3 Φεβρουαρίου 1401]» [στο ίδιο, σελ. 56-57].	Datum Londoniae in crastino Purificationis Beatae Mariae, Anno Domini (secundum cursum et computationem Ecclesiae Anglicanae) millesimo quadringentesimo, et regni dicti Regis Henrici secundo)

Ζητήθηκαν και προφανώς μαζεύτηκαν κι άλλα ποσά στην Αγγλία, αλλά ο Υπουργός Οικονομικών (Exchequer) τα παρακράτησε για να επιστραφούν τα χρήματα που είχε διαθέσει ο Ερρίκος στον Μανουήλ [Nicol, «A Byzantine Emperor in England», σελ. 216-19].

Την 1^η Ιουνίου 1402 ο Ιωάννης Ζ΄ Παλαιολόγος, ο αντιβασιλέας τού Μανουήλ στον Βόσπορο, απεύθυνε έκκληση στον Ερρίκο Δ΄ από την Κωνστανινούπολη:

«Γαληνότατε ηγεμόνα και ισχυρότατε άρχοντα Ερρίκο, θείῃ χάριτι βασιλιά Αγγλίας, πολυαγαπημένε συγγενή μας, ο Ιωάννης Παλαιολόγος, εν Χριστῷ Θεῷ πιστός αυτοκράτορας και συντονιστής των Ρωμαίων, σάς χαιρετά στο όνομα Εκείνου από τον οποίο βασιλεύουν οι βασιλείς.	(Serenissimo Principi et potentissimo Domino, Henrico, Dei gratia, Regi Angliae, consanguineo nostro praecarissimo, Johannes, in Christo Deo fidelis Imperator et Moderator Romaeorum, Palaeologus, salutem in Eo per Quem reges regnant.
Ευρισκόμενοι σε στιγμές μεγάλων κινδύνων χρειαζόμαστε τις αναγκαίες ενισχύσεις. Και ως εκ τούτου παρακαλούμε την επιφανή βασιλική σας Μεγαλειότητα και ζητάμε, στο βαθμό που το καταδέχεται, για χάρη τού ονόματος τού Σωτήρος Ιησού Χριστού και τής φήμης την οποία αυτή η βασιλική Εξοχότητα έχει σε ολόκληρο τον κόσμο, να συμβάλει για να παρασχεθεί συνδρομή και βοήθεια σε αυτή την πόλη μας τής Κωνσταντινούπολης, η οποία μάλιστα κατέχεται από πολύ μεγάλη καταιγίδα και την αγωνία τού πολέμου, στον οποίο βρίσκεται πράγματι με τούς Τούρκους άπιστους, διώκτες τού ονόματος των χριστιανών και έχοντας τελικά εξασθενήσει από δύναμη και ισχύ και από όλα τα μέσα ανατρέπεται και δεν είναι πια σε θέση να επιτεθεί στον εχθρό, ούτε καν να υπερασπιστεί τον εαυτό της από αυτόν. Κινδυνεύει να βρεθεί κάτω από τον ζυγό των άπιστων Σαρακηνών, εκτός αν η δική σας και η δύναμη άλλων χριστιανών βασιλέων και ηγεμόνων, με τη μεσολάβηση τής Θείας Χάριτος, άρει τον κίνδυνο αυτής τής μεγάλης καταστροφής.	Magnis instantibus nobis periculis, necessariis indigemus auxiliis; ideoque inclitam regiam Majestatem vestram rogamus et requirimus quatinus ipsa dignetur, propter nomen Salvatoris Jhesu Christi, et ob famam quam ipsa Excellentia regia habet in toto orbe terrarum, conferre ad auxilium et subsidium huic civitati nostrae Constantinopolitanae, quae quidem ex longissima tempestate, et angustia guerrarum habitarum, quas praesentialiter habet cum Turchis infidelibus, presecutoribus nominis Christiani, tandem extenuata viribus et potentia ac facultatibus quibuscumque, jacet prostrata, non valens ulterius hostes offendere, immo nec ab ipsis se defendere; pereclitatur subire jugum ipsorum infidelium Saracenorum, nisi a vestra, et aliorum Regum et Principum Cbristianorum potentia, mediante Divina Gratia, sublevetur a periculo tantae cladis.
Και αν η βασιλική σας Υψηλότητα συμβαίνει επί τού παρόντος να μην είναι σε θέση να προσφέρει τόση βοήθεια και ενίσχυση, όση φλέγεται να προσφέρει, όπως έγραψε σε εμάς ο γαληνότατος και εξαίρετος κύριος και πατέρας μας, ο κύριος αυτοκράτορας [Μανουήλ Β΄], τουλάχιστον ας καταδεχτεί η βασιλική σας επιείκεια να συμβάλει και να προσφέρει βοήθεια και ανακούφιση με πάνοπλους άνδρες και χρήματα σε τέτοια ποσότητα, ώστε να μπορέσει η εν λόγω πόλη να προστατευθεί από τούς προαναφερθέντες κινδύνους και τις επιθέσεις τού εχθρού, μέχρις ότου παρασχεθεί μεγαλύτερη και πιο συστηματική βοήθεια και ενίσχυση από τη Μεγαλειότητά σας, μαζί με τούς άλλους χριστιανούς βασιλείς και ηγεμόνες, γιατί αν (Θεός φυλάξοι!) χαθεί αυτή η πόλη από τα χέρια των χριστιανών, η οποία πόλη είναι σε θέση να ονομάζεται Οίκος τού Θεού, θα φέρει με την απώλειά της και ντροπή σε όλους τούς πιστούς χριστιανούς και υπάρχει φόβος, ότι θα καταστραφεί και θα χαθεί το όνομα τού Ιησού Χριστού σε αυτές τις περιοχές τής Ανατολής.	Et si forte regia Celsitudo vestra in praesenti non valet tantum quantum gliscit subsidium et auxilium conferre, prout nobis scripsit serenissimus et excellentissimus Dominus et Pater meus, Dominus Imperator, saltem dignetur regia clementia vestra subsidium et succursum impendere ac conferre de gentibus-armorum et pecunia, in tanta parte quod dicta civitas valeat a praedictis periculis et hostium incursibus praeservari, usque ad majorem et magis ordinatam provisionem auxilii et succursus fiendam a vestra Majestate, una cum ceteris Regibus et Principibus Christianis, eo quod quia si (quod absit!) amitteretur dicta civitas de manibus Christianorum, quae civitas potest Domus Dei nuncupari, cederet ad damnum et dedecus omnium fidelium Christianorum, et timendum est quod deleretur et amitteretur nomen Jhesu Christi de istis partibus Orientis.
Επιπλέον, διάσημε βασιλιά, επειδή πρέπει να επαινείται το σωστό, δεν πρέπει και δεν μπορούμε να αποσιωπήσουμε εκείνους, οι οποίοι φωτίζουν με έργα αρετής και δεν σταματούν να κάνουν καθημερινά αξιέπαινες πράξεις. Πράγματι, ορισμένοι από τούς δικούς σας ευγενείς, που παραμἐνουν στην υπεράσπιση αυτής τής πόλης, αξίζει να τιμώνται για τα αξιέπαινα έργα τους. Ως εκ τούτου σάς προτρέπουν να παρεμβείτε στα καλά έργα τους, για επιδοκιμασία πολύ άξιων επαναλαμβανομένων πράξεων, γιατί πρέπει όλοι να υπερασπιστούν αυτή την πόλη από των εχθρό και για το δικό μας συμφέρον και την τιμή μας, να συμβαλουν με επιμελή και ατρόμητη φροντίδα, κάνοντας το καλύτερο δυνατό, χωρίς να παραλείπουν κανένα από τα ενδεχόμενα, που έχουν σχέση με την καλή και ασφαλή κατάσταση τη δική μας, αυτής τής πόλης μας, όπως και των πολιτών της. Ούτε είναι νέο ότι η διάσημη Αγγλία παράγει τέτοιους άνδρες.	Ceterum, inclite Rex, quia rectos decet collaudatio, non debemus nec possumus sub silentio praeterire illos qui virtutum operibus illustrantur, et actus laudabiles non desinunt quotidie exercere; sane cum nobiles nonnulli ex vestratibus in hujus urbis defensione commorantes, sint per eorum opera dignis laudibus merito excolendi. Ideo, intervenientibus eorum bonis operibus, adsurgimus vobis ad gratiarum actiones refererendas valde dignas, quoniam ipsi ad omnem defensionem hujus civitatis ab hostibus, et ad nostrum commodum et honorem, solertem et intrepidam curam contulerunt, velut optimi operantes, nihil de contingentibus omittendo quod respiceret bonum et securum statum nostrum et dictae nostrae Civitatis, et civium ejusdem. Nec enim clarissimae Angliae novum est producere tales fructus.
Να είναι δυνατή και να εξυψώνεται η λαμπρή βασιλική Υψηλότητά σας και να γεύεται με ευτυχία τις επιθυμίες της για πολλά χρόνια!	Valeat et augeat inclita regia Celsitudo vestra praelibata in optatis feliciter per tempora longiora !
Γράφτηκε στην πόλη τής Κωνσταντινούπολης, την 1η Ιουνίου τού έτους 1402 από τη γέννηση τού Κυρίου» [στο ίδιο, σελ. 101-3].	Datum in urbe Constantinopolitana, Anno a Nativitate Domini Millesimo CCCCmo secundo, die prima Junii.)

Η έκκληση αυτή έγινε δύο μήνες πριν τη μάχη τής Άγκυρας, όταν η ελληνική πρωτεύουσα φαινόταν ότι θα έπεφτε υπό τον «ζυγό των απίστων Σαρακηνών». Πρβλ. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3276, 3280 και 3283, σελ. 86, 87.

[←26]

Rubió i Lluch, Dipl., κείμενα dclxiii-dclxiv, σελ. 688-89, με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1401.

[←27]

Rubió i Lluch, Dipl., κείμενα dclxv-dclxvi, σελ. 690-91. Η γαλέρα, η γαλιότα, το μπριγαντίνι και η φούστα (από το μεγαλύτερο προς το μικρότερο) ήσαν σκάφη τού ίδιου γενικού τύπου. Καθώς ετοιμαζόταν να αφήσει την αυλή τού Μαρτίνου (στις 28 Αυγούστου 1401), εκδόθηκε άδεια ασφαλούς διέλευσης στο όνομα τού βασιλιά για τον

«Αλέξιο Βρανά, πρέσβη … τού Μανουήλ θείῃ χάριτι αυτοκράτορα των Ρωμαίων …, ο οποίος έχει σταλεί από τον ίδιο σε εμάς και άλλους βασιλείς και ηγεμόνες τής Ισπανίας, ζητώντας βοήθεια για επικουρία τής Κωνσταντινούπολης και άλλων μερών τής εν λόγω αυτοκρατορίας, τα οποία προσπαθεί να καταλάβει για τον εαυτό του ο ύπουλος Αμοράτ Μπακίρι [Βαγιαζήτ] με αναρίθμητο πλήθος Τούρκων» [στο ίδιο, έγγραφο dclxvii, σελ. 692].

(Alexius Verna ambassiator … Emmanuelis Dei gratia imperatoris Romeorum …, qui ad nos et alios reges et principes Yspanie missus fuerat ab eodem pro petendo auxilium in subsidium Constantinopolis et aliarum parcium dicti imperii, quas perfidus Ammoratus Baquiri cum innumera caterva Turcorum … sibi conatur occupare)

[←28]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, II, 774, Berger de Xivrey, σελ. 110, Vasiliev, σελ. 267, 273-74.

[←29]

Giuseppe Müller, Documenti sulle relazioni delle città toscane coll’ Oriente cristiano e coi Turchi, Φλωρεντία, 1879, μέρος I, έγγραφο C, σελ. 148 και πρβλ. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3286, σελ. 88.

[←30]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, II, 758, 760, Jean Cabaret d’ Orville, La Chronique du bon duc Loys de Bourbon, επιμ. A. M. Chazaud, Παρίσι, 1876, κεφ. lxxxvi, σελ. 269-70. To ημερολόγιο Οκτωβρίου στις «Πολύ πλούσιες ώρες» (Très Riches Heures) στο Musée Condé τού Chantilly, MS. 65, φύλλο 10, δείχνει το κάστρο τού Λούβρου, όπως αυτό ήταν την εποχή τού Καρόλου ΣΤ’ (το 1413 για την ακρίβεια). Η κατεδάφιση τού Λούβρου άρχισε από τον Φραγκίσκο Α΄ το 1527 και τώρα δεν υπάρχει τίποτε από το κάστρο που γνώρισε ο Μανουήλ. Για τα δώρα τού Μανουήλ προς τον Ιωάννη τού Μπέρρυ, διάφορα πολύτιμα αντικείμενα «φτιαγμένα στην Ελλάδα» (faits à ouvrage de Grèce), βλέπε Millard Meiss, French Painting in the Time of Jean de Berry, I (Λονδίνο, 1967), 41, 57-58, 59, 304, 306, ο οποίος αναφέρει τον J. Guiffrey, Inventaires de Jean duc de Berry (1401-1416), 2 τόμοι, Παρίσι, 1894-96, II, αριθ. 214, 791, σελ. 35, 262.

[←31]

Ο Μανουήλ είναι επίσης το μοντέλο τού Μέλχιορ στην Προσκύνηση των Μάγων στις «Πολύ πλούσιες ώρες» [Très Riches Heures, φύλλο 52], τη φορά αυτή χωρίς καπέλλο, για το οποίο βλέπε Constantin Marinesco, «Deux Empereurs byzantins en Occident: Manuel II et Jean VIII Paaeologue», στα Comptes rendus de l’ Academie des inscriptions et belles-lettres, 1957 (εκδ. 1958), σελ. 23-35. Όπως παρατηρεί ο Meiss, French Painting, I, 58, oι Λιμπούρ, έχοντας δει τον Μανουήλ, «είχαν στη συνέχεια μια τάση να παρουσιάζουν όλους τούς ιστορικά αξιόλογους με μακριές, ρέουσες γενειάδες» (ιδιαίτερα τον Δαυίδ).

[←32]

Τα δύο κείμενα τού χρυσόβουλλου παρέχονται από τον Marinesco στo Studi bizantini e neoellenici, VII, 427-30 και από τον Cirac Estopañan, La Union (1952), σελ. 100-102 και «Ein Chrysobullos des Kaisers Manuel II. Palaiologos für den Gegenpapst Benedikt XIII. vom 20 Juni 1402», Byzantinische Zeitschrift, XLIV (1951), 89-93. Πρβλ. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3290, σελ. 88-89 και G. T. Dennis, «Official Documents of Manuel II Palaeologus», Byzantion, XLI (1971), αριθ. 11-12, σελ. 49.

[←33]

Πρβλ. Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 184-99.

[←34]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, III (1841), 46: «γύρω στη γιορτή των Αγίων Πάντων» (circa Omnium Sanctorum festum). Σύμφωνα με τον χρονικογράφο, χριστιανοί που είχαν αποδράσει από τουρκικές φυλακές (ergastula) έφεραν τα νέα στο Παρίσι. Όμως στις 8 και 9 Oκτωβρίου (1402) η Ενετική Γερουσία είχε στείλει στον Μανουήλ τη χαρούμενη είδηση, η οποία πιθανώς έφτασε σε αυτόν σε λιγώτερο από τρεις εβδομάδες [Misti, Reg. 46, φύλλο 47, με ημερομηνία 9 τού μηνός]:

«Να γραφτεί στον κύριο αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης σε αυτή τη μορφή, δηλαδή ενημερώνουμε τη Μεγαλειότητά σας με ευτυχισμένη ψυχή, για το πριν από μια μέρα ευτυχές γεγονός, το οποίο για την αυτοκρατορία σας και ολόκληρη τη χριστιανοσύνη δεν είναι μόνο χρήσιμο, αλλά και απόλυτα επίκαιρο, δηλαδή για τη σύγκρουση και τη γενική καταστροφή εκείνου τού … δολιότατου Τούρκου αυτοκράτορα Βαγιαζήτ και τού στρατού του. … Τώρα σάς δηλώνουμε προσωπικά αυτή την είδηση και την επιβεβαίωσή της …».

(Quod scribatur domino Imperatori Constantinopolitano in hac forma, viz., Magestati vestre significavimus pridie animo iocundanti felicem casum, et imperio vestro ac toti Christianitati non tantum utilem sed penitus oportunum, conflictus videlicet et generalis destructionis illius … perfidissimi Baysiti Turchorum imperatoris ac gentis sue. … Nunc presentibus denotamus dictum novum et ipsius confirmationem…)

Πρβλ. Ιorga, Notes et extraits, I, 122 και Thiriet, Regestes, II, αριθ. 1074, σελ. 31.

[←35]

Για το προοίμιο τής Άγκυρας, τη μάχη και τα επακόλουθά της βλέπε Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca, La Campagne de Timur en Anatolie (1402), Βουκουρέστι, 1942, σελ. 51-111, με εκτεταμένη χρησιμoποίηση ανατολικών πηγών και Gustav Roloff, «Die Schlacht bei Angora (1402)», Historische Zeitschrift, clxi (1940), 244-62, ο οποίος επιχείρησε σύντομη περιγραφή των κινήσεων (και ανάλυση τής τακτικής) των Τιμούρ και Βαγιαζήτ πριν από τη μάχη. Ο Roloff καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, παρά τα φανταστικά στοιχεία που δίνονται από τούς χρονικογράφους, ο τουρκικός στρατός είχε κατ’ ανώτατο όριο 20.000 μάχιμους, από τούς οποίους 5.000 μπορεί να ήσαν γενίτσαροι. Ο Tιμούρ είχε μεγαλύτερες δυνάμεις, αλλά τη μάχιμη δύναμή του αποτελούσαν κυρίως οι Μογγόλοι, οι οποίοι ήσαν μικρή μόνο μειοψηφία μεταξύ των διαφόρων εθνοτικών ομάδων που αποτελούσαν τον στρατό του. Εν ολίγοις, «οι στρατοί των Τιμούρ και Βαγιαζήτ είχαν αρχικά την ίδια περίπου δύναμη: 20.000 άνδρες» (Timurs und Bayaseds Streitkrafte sind ursprunglich ungefahr gleich stark -gegen 20,000 Mann- gewesen), στο ίδιο, σελ. 254-56.

[←36]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, III, 50, ενώ για την επιστροφή τού Σατωμοράν από την Κωνσταντινούπολη τον «Σεπτέμβριο τού 1402» βλέπε Delaville le Roulx, II, αριθ. xxi, σελ. 76-77. O Jean Juvénal, Hist. de Chas. VI, Michaud και Poujoulat (επιμ.), Nouvelle collection des Mémoires, II, 421b, γράφει ότι ο Μανουήλ πέρασε «δυόμιση χρόνια στο Παρίσι» (deux ans et demy à Paris), το οποίο θα μπορούσε να είχε συμβεί, αν αφαιρούσαμε τούς δύο μήνες του στην Αγγλία. Ο χρονικογράφος τού Σαιντ Ώλμπανς δεν είναι πολύ καλά ενημερωμένος [H. T. Riley (επιμ.), Thomae Walsingham, quondam monachi S. Albani, historia anglicana, Λονδίνο, 1864, ανατύπ. 1965, II, 247].

[←37]

Δούκας, Hist. byzantina, κεφ. 17 (CSHB, Βόννη, σελ. 76-77):

Τα στρατεύματα πήγαιναν από πόλη σε πόλη και καθεμιά που καταλάμβαναν την άφηναν σε τέτοια κατάσταση ερήμωσης, που δεν ακουγόταν πια ούτε γαύγισμα σκύλου, ούτε κακάρισμα κότας ούτε κλάμα παιδιού. Όπως ο ψαράς ρίχνει το δίχτυ του και το τραβάει στη στεριά από τη θάλασσα, και ό,τι κι αν συναντάει, το τραβάει μαζί του στη στεριά, είτε είναι μεγάλο ψάρι ή μικρό, ακόμη και το πιο ασήμαντο ψαράκι και το μικρό καβούρι, έτσι και αυτοί λεηλάτησαν όλη τη Μικρά Ασία πριν φύγουν μακριά.

«…ἐξερχόμενοι δὲ ἀπὸ πόλεως ὡς πόλιν ἀπιέναι, τὴν καταλελειμμένην εἰς τόσον ἀφίεσαν ἔρημον ὅτι οὔτε κυνὸς ὑλακὴ τὸ παράπαν ἠκούετο οὐδὲ ὄρνιθος ἡμέρου κοκκυσμὸς οὐδὲ παιδίου κλαυθμυρισμὸς. ἀλλ’ ὥσπερ σαγήνην χαλῶν άλιεὺς ἕλκει ταύτην ἐν τῇ ξηρᾷ ἀπὸ τοῦ πελάγους, εἰ τι ἄν συναντεῖ, τοῦτο καὶ ἕλκει πρὸς τὴν ξηρὰν, κἄν τε μέγαν ἰχθὺν κἄν τε σμικρὸν, καὶ αὐτὸ τὸ φαυλότατον ἰχθύδιον καὶ καρκινίδιον, οὕτω καὶ οὗτοι τὴν ἅπασαν Ἀσίαν λεηλατήσαντες ᾤχοντο.»

[←38]

Kαι οι πέντε γιοί τού Βαγιαζήτ συμμετείχαν στη μάχη τής Άγκυρας, κατά τη διάρκεια τής οποίας εξαφανίστηκε ένας από αυτούς, ο Μουσταφά. Προφανώς σκοτώθηκε στο πεδίο τής μάχης, αν και ένας απατεώνας, που ισχυριζόταν ότι ήταν ο Μουσταφά, εμφανίστηκε κατά τα επόμενα χρόνια (1416-1421) και θα έχουμε την ευκαιρία να σημειώσουμε τις δραστηριότητές του στον επόμενο τόμο.

[←39]

Alexandrescu-Dersca, La Campagne de Timur, σελ. 95-96.

[←40]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 57, με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1402:

«Ψηφίστηκε: Να απαντηθεί στον απεσταλμένο τού υπέροχου κύριου Τζαλαμπή [Σουλεϊμάν], γιού τού Βαγιαζήτ, που βρίσκεται πίσω στα μέρη τής Ελλάδας, με τα λόγια που μάς έφερε από την πλευρά του, προτρέποντας εμάς να πείσουμε τον άρχοντα αυτοκράτορα κυρ Μανώλη [Μανουήλ Β΄], ότι πρέπει να είναι έτοιμος να επιστρέψει στα μέρη τής Κωνσταντινούπολης, γιατί η δική του διάθεση είναι να είναι γιός του και να μην απομακρύνεται από τις επιθυμίες του, ενώ δεν αμφιβάλλει ότι οι δυό τους θα είναι καλά σε αρμονία, επειδή θέλει αυτό που μπορεί να διαθέσει και να τακτοποιήσει από τα εδάφη και τούς τόπους του να το έχει ως δικό του [ο Μανουήλ και] καταλήγει ότι επειδή έχει υπάρξει πάντα ένα με τον εν λόγω κύριο αυτοκράτορα, θέλει αυτός να είναι δικός του γιός και ότι μπορούμε να τον πάμε και να τον επιστρέψουμε στα δικά του εδάφη και τόπους, όσο και στη χώρα του…».

(Capta: Quod respondeatur isti oratori magnifici domini Zalabi, filii Baysiti, qui reductus est in partibus Grecie, ad illa verba que nobis dixit parte sua, ortando nos ad suadendum domino imperatori Chiermanoli quod ipse debeat presto se reducere ad partes Constantinopolis, nam dispositio sua est esse eius filium et non recedere a voluntatibus suis, non dubitans quod ipsi bene erunt in concordio, quia voluit quod possit disponere et ordinare de terris et locis suis sicut de propriis et concludit quod, quia nos fuimus semper unum cum domino imperatore predicto, ipse etiam intendit esse filium nostrum et quod possimus in terris et locis suis ire et reverti ut in propriis …)

O Σουλεϊμάν είχε υποσχεθεί στους Ενετούς αποβάθρες (scalae) και ελευθερία εμπορίου στην επικράτειά του. …

«Από την άλλη πλευρά, ως προς το να πείσουμε τον κύριο αυτοκράτορα κυρ Μανώλη [Μανουήλ Β΄] για την έλευσή του σε αυτά τα μέρη και την επιστροφή του στην πόλη τής Κωνσταντινούπολης, έτσι ώστε αν μπορεί να είναι συγχρόνως σε αρμονία [με τον Σουλεϊμάν] και να αντισταθεί [ο Μανουήλ] σε αυτά που σχεδιάζονται από τον ανηψιό [Ιωάννη Ζ΄] και τούς Γενουάτες, εμείς λέμε, ότι η αλήθεια είναι ότι εμείς κατά τις προηγούμενες ημέρες υποδείξαμε αρκετά στον εν λόγω κύριο αυτοκράτορα με επιστολές μας, ότι αυτός πρέπει να πάει γρήγορα σε εκείνα τα μέρη και να τα υποτάξει στην αυτοκρατορία του, ελπίζοντας ότι, λόγω τής τεράστιας σοφίας του, όλες οι υποθέσεις θα έμπαιναν στη συνέχεια σε καλούς όρους και καλή τάξη…»

(Ad alteram partem de suadendo domino imperatori Chiermanoli adventum suum ad has partes et reditum ad civitatem Constantinopolitanam ut possint esse in concordio simul et obstare his que ordinantur per nepotem et Januenses, nos dicimus quod veritas est quod nos diebus preteritis suasimus satis dicto domino imperatori per litteras nostras quod celeriter ipse vellet venire ad has partes et reducere se ad suum imperium, sperantes quod propter suam immensam sapientiam omnia negotia deinde ponerentur in bono termino et in bono ordine …).

Αποσπάσματα αυτού τού κειμένου παρέχονται από τον Iorga, Notes et extraits, I, 125-26. Πρβλ. Thiriet, Regestes, II, αριθ. 1083, σελ. 33 και Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3292, σελ. 89, όπου και οι δύο χρονολογούν εσφαλμένα την αναχώρηση τού Μανουήλ από το Παρίσι στις 14 Noεμβρίου (1402). Ο Barker, Manuel ΙΙ Palaeologus, σελ. 223 δίνει τη σωστή ημερομηνία.

[←41]

Tο κείμενο υπάρχει μόνο σε κακή ενετική μετάφραση, για την οποία βλέπε Louis de Mas Latrie, «Commerce et expéditions militaires de la France et de Venise», Mélanges historiques, III (1880), αριθ. XXII, σελ. 178-82 (στα Documents inédits sur l’ histoire de France), G. M. Thomas, Dipl. ven.-lev., II (1899, ανατύπ. 1965), αριθ. 159, σελ. 290-93 και ιδιαίτερα G. T. Dennis, «The Byzantine-Turkish Treaty of 1403», Orientalia Christiana periodica, XXXIII (1967), 72-88. Η συνθήκη έχει ημερομηνία Ιανουαρίου ή Φεβρουαρίου 1403, επειδή στις 20 Φεβρουαρίου εκείνου τού έτους δύο γραφείς τής κούρτης τού Πέρα πληρώθηκαν για να ετοιμάσουν το κείμενο και τα αποσπάσματα τού «επίσημου εγγράφου ειρήνης, την οποία είχαν συμφωνήσει [instrumentum pacius inite] ο γαληνότατος άρχοντας αυτοκράτορας και η κοινότητά μας με την ένωση από τη μια πλευρά και από την άλλη ο λαμπρός άρχοντας ‘Μοσορμάν Τζαλαμπή’ [Σουλεϊμάν], άρχοντας των Τούρκων στην Ελλάδα» [Ιorga, Notes et extraits, I, 58-59].

Τη Βενετία εκπροσώπησε στη διάσκεψη ειρήνης τής Καλλίπολης ο Πιέτρο Ζένο, άρχοντας τής Άνδρου, η περιγραφή τού οποίου για τις διαπραγματεύσεις έχει δημοσιευθεί από τον Iorga, στο ίδιο, I, 126-30 και από τον Dennis, Orient. Christ. periodica, xxxiii, 82-87. Στις 2 Ιουνίου η Γερουσία αποζημίωσε τον Ζένο για τις δαπάνες τις οποίες είχε υποστεί «στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη» (in tractatibus pacis concluse), Dennis, στο ίδιο, σελ. 87-88 και βλέπε Karl Hopf, «Geschichte Der Insel Andros und Ihrer Beherrscher in dem Zeitraume von 1207-1566», Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, XVI (Βιέννη, 1855), 78. Πρβλ. επίσης W. Heyd, Hist. du commerce du Levant, II (1886. ανατύπ. 1967), 267-69, Alexandrescu-Dersca, La Campagne de Timur, σελ. 105-7, 133, Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 224-27 και (για την υπόσχεση τού Σουλεϊμάν να επιστρέψει την Αθήνα στους Ενετούς) K. M. Setton και H. W. Hazard, A History of the Crusades, III (1975), 266-67.

[←42]

Dennis, στο Orient. Christ. periodica, xxxiii, 76-77, 82-83, 85-86.

[←43]

Giorgio Stella, Annales genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII (1730), στήλη 1196, Uberto Foglietta, Dell’ Istorie di Genova, βιβλίο ix, ad ann. 1403, μετάφρ. F. Serdonati, Genoa, 1597, σελ. 390 (ανατυπ. στο Historiae urbium et regionum Italiae rariores, Μπολώνια, χωρίς χρονολ.). Πρβλ. Berger de Xivrey, σελ. 115-16.

[←44]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 86:

«Πρέπει να απαντηθεί στους απεσταλμένους τού κυρίου αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης, που εξέθεσαν τις απόψεις τής πλευράς τους σε πρεσβεία προς εμάς. Και πρώτα από όλα αυτό με το οποίο θα μάς ενημερώνει αν μελετά να πάει πρώτα στη Γένουα λόγω εκείνων των υποθέσεων και να επιστρέψει μετά στη Βενετία, ώστε από εδώ να μεταφερθεί στα δικά του μέρη … Κατά δεύτερον, στο οποίο αναφέρεται, ότι ο εν λόγω κύριος αυτοκράτορας θέλει να μάθει από εμάς πόσες γαλέρες επιθυμούμε να τού δώσουμε για το προαναφερθέν πέρασμά του και πότε θα είναι έτοιμες, να απαντηθεί, ότι επειδή επί τού παρόντος καθόλου ή ελάχιστη πληροφορία έχουμε για τα πράγματα στη Ρωμανία …, δύσκολα μπορούμε να δώσουμε στη Μεγαλειότητά του σίγουρη απάντηση, αλλά όταν έλθει εδώ η Γαληνότητά του, όταν, με τη βοήθεια τού Θεού, ελπίζουμε να έχουμε νέα για τα προαναφερθέντα μέρη, θα ακούσουμε αυτά που θέλει να μάς πει επί τού ζητήματος και θα είμαστε σε θέση να παράσχουμε με τον τρόπο, που θα θεωρήσουμε ότι αρμόζει στην τιμή τής Γαληνότητάς του και στη δική μας».

(Quod respondeatur oratoribus domini Imperatoris Constantinopolitani ad ambaxitam nobis expositam parte sua, et primo ad primam partem per quam ipse significavit nobis deliberasse de eundo primo Ιanuam et causas propter quas et de veniendo postea Venecias ut dehinc faciat transitum suum ad partes suas. … Ad secundam partem in qua fecerunt mentionem quod dictus dominus Imperator vellet sentire a nobis quot galeas sibi dare vellemus pro suo transitu antedicto et quo tempore paratas, respondeatur quod quia ad presens nos nullam vel modicam informationem habemus de factis Romanie …, male possemus sue Maiestati deliberatam responsionem dare, sed adveniente huc sua Serenitate, quo tempore cum Dei gratia speramus habere nova de partibus antedictis, nos audiemus illa que nobis dicere voluerint superinde et poterimus providere per illum modum qui nobis videbitur esse cum honore sue Serenitatis et nostro.)

Πρβλ. Iorga, Notes et extraits, I, 131. Thiriet, Regestes, II, αριθ. 1092, σελ. 35. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3293, σελ. 89. Delaville le Roulx, France en Orient, I, 416-17. George Hill, History of Cyprus, II (1948), 447-53, ο οποίος δεν αναφέρει τον Μανουήλ.

Στις 5 Ιουλίου 1402 η Γερουσία πληροφορούσε έναν απεσταλμένο τού Μπουσικώ στη Βενετία, ότι εκείνος και η κοινότητα τής Γένουας είχαν λάθος πληροφορηθεί και καταλάβει ότι η Βενετία είχε στείλει στρατιωτική βοήθεια στον βασιλιά Ιανό τής Κύπρου, ο oποίος, όπως πίστευαν τότε, είχε θέσει την Αμμόχωστο υπό πολιορκία [Delaville Le Roulx, II, αριθ. xxiv, σελ. 96-97]. Τον Δεκέμβριο η Γερουσία έστειλε τον Ζακκαρία Τρεβιζάν στον Μπουσικώ και στο γενουάτικο Συμβούλιο των Γερόντων (Anziani), για να διαμαρτυρηθεί για την αρπαγή από τούς Γενουάτες πολλών ενετικών πλοίων μαζί με τα εμπορεύματά τους και να ζητήσει αποζημίωση [στο ίδιο, II, αριθ. xxv, σελ. 99 και εξής]. Υπήρχε πιθανότητα πολέμου με τούς Γενουάτες, «γιατί είναι άνθρωποι περήφανοι και άσχημα ισχυρογνώμονες» (quia sunt homines superbi et male ostinati, σελ. 107). Στις 5 Μαΐου 1403 η Γερουσία έγραψε στον υποδιοικητή τού Μπουσικώ και στο Συμβούλιο των Γερόντων στη Γένουα, επιβεβαιώνοντας την εκ μέρους τού Τρεβιζάν αποδοχή τής δικής τους προσφοράς για αποζημίωση

«εκείνων που παρθηκαν και για ικανοποίηση των ζημιών, που διαπράχθηκαν από κοινού από δικούς σας άνδρες και γαλέρες στα νησιά τής Κύπρου και τής Ρόδου επί δικών μας πολιτών και υπηκόων»,

(in facto emende et satisfactionis dannorum per gentes et galeas vestre comunitatis in insulis Cipri et Rodi nostris civibus et subditis illatorum)

η πληρωμή τής οποίας θα γινόταν την 1^η τού ερχόμενου Σεπτέμβριου [Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 101 και σημειώστε R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο IX, αριθ. 262-63, σελ. 292 και Delaville le Roulx, France en Orient, I, 417-20]. Ο Μπουσικώ είχε ήδη φύγει από τη Γένουα με στόλο προς την Aνατολή (για το οποίο βλέπε πιο κάτω), γνωρίζοντας ότι υπήρχε εν όψει διακανονισμός και ότι είχε αποφευχθεί η πιθανότητα πολέμου.

[←45]

Stella, Annales genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII, στήλη 1196F.

[←46]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλα 88-90, με ημερομηνία 26 Φεβρουαρίου μέχρι 2 Μαρτίου 1403:

«Όταν ο γαληνότατος άρχοντας αυτοκράτορας Μανουήλ … ρώτησε … τι θα κάνει το κράτος μας για να τον περάσει στα μέρη τού Μοριά, στον τόπο όπου φαίνεται ότι είναι διατεθειμένος να παραμείνει για ένα μήνα, αφενός για να οργανώσει αυτά τα μέρη τού Μοριά, τα οποία, αν και είναι τού αδελφού του [Θεόδωρου], εντάσσονται επίσης στη δικαιοδοσία τής αυτοκρατoρίας του και αφετέρου για να μάθει τις γνώμες και τις απαντήσεις των Βλάχων, των Αλβανών, των Σέρβων και των άλλων χριστιανών αρχόντων και τις συνθήκες στα ίδια μέρη, όπου έχει στείλει τούς πρέσβεις του. … [Ο Mανουήλ περίμενε επίσης Τούρκο απεσταλμένο να έρθει να τον συναντήσει στον Μοριά.] Eπειδή χρειάζεται αυτές τις πληροφορίες, για να αποφασίσει με ποιόν τρόπο θα πάει στα μέρη τής Κωνσταντινούπολης, δηλαδή από τη στεριά, που είναι μικρότερη η απόσταση, ή από τη θάλασσα, δηλώνοντας σε εμάς ότι οι Γενουάτες τού έχουν προσφέρει τρεις γαλέρες, που θα έρθουν στα μέρη τής Mεθώνης για να τον περάσουν στα μέρη τής Κωνσταντινούπολης, καθώς και ότι μάς προειδοποίησε ότι φαίνεται συνετό και εντελώς απαραίτητο, για τη διατήρηση τής εν λόγω αυτοκρατορίας να είναι στο στενό άμεσα διαθέσιμες οι γαλέρες και να αντισταθούμε για να μην περάσει από πάνω του ο Τιμούρ για το καλό τής χριστιανοσύνης…»

(Cum serenissimus dominus Emanuel Imperator … rogaverit … nostrum dominium quod faciamus ipsum conduci ad partes Amoree, in quo loco ipse videtur esse dispositus morari forte per mensem unum pro regulando dictas partes Amoree que licet sint fratris sui [Theodori] etiam sunt de iurisdictione sui imperii et pro sciendo opiniones et responsiones Vlacorum, Albanensium, Servorum et aliorum dominorum Christianorum circumstancium dictis partibus ad quos misit suos ambaxiatores. … Quia habita informatione et collatione cum predictis melius potuerit deliberari de transitu suo ad partes Constantinopolis, viz. aut per terram que esset brevior via aut per mare, significando nobis quod Januenses obtulerint sibi tres galeas ventures ad partes Mοthoni pro suo transitu ad partes Constantinopolitanas, et etiam avisando nos quod omnino videretur ei necessarium pro conservatione dicti imperii quod in strictu esse debeant et presto galee ad obstandum ne Timerbei transeat strictum pro bono Christianitatis …)

και για τα υπόλοιπα βλέπε την περίληψη στον Iorga, Notes et extraits, 1, 132-33 και πρβλ. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3294, σελ. 89.

Πρέπει ίσως να σημειώσουμε ότι ενώ ο Δούκας, Hist, byzantina, κεφ. 14, CSHB, Βόννη, σελ. 56 λέει ότι ο Μανουήλ επισκέφθηκε τη Φλωρεντία και τη Φερράρα (την άνοιξη τού 1400) καθ΄ οδόν προς Γαλλία,

«…ἐν μιᾷ τῶν μεγάλων νηῶν εἰσελθὼν ἔπλει εἰς Βενετίαν, εἰς Μεδιόλανα, Γένουαν, Φλωρεντζίαν, Φεραρὶαν, καὶ ἅπασαν Ἰταλίαν διελθὼν ἀπὸ Προβέντζας ἐχώρει εἰς Γερμανίαν ἥτοι Φραγγίαν…»,

ο Berger de Xivrey, σελ. 116, 119], τον οποίο ακολουθεί ο Vasiliev, σελ. 290-93], πιστεύει ότι η Φλωρεντία και η Φερράρα περιλήφθηκαν στη διαδρομή του από τη Γένουα προς τη Βενετία και ότι ο Μανουήλ είδε τον Βονιφάτιο Θ΄ στη Φλωρεντία, όπου για όλα αυτά δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Μάλιστα ένα ενετικό έγγραφο στις 22 Μαρτίου 1403 δείχνει ότι ο Βονιφάτιος ήταν τότε στη Ρώμη [Sen. Secreta, Reg. I, φύλλο 93]. Όποιες στάσεις κι αν έκανε καθ΄ οδόν, ο Μανουήλ πήγε κατευθείαν από τη Γένουα στη Βενετία.

O Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 227-28 κάνει λάθος πιστεύοντας ότι ο Μανουήλ έφτασε στη Βενετία τον Μάρτιο. Οι καταχωρίσεις στον Iorga, Notes et extraits, II, 89, τις οποίες εκλαμβάνει ότι αναφέρονται στην Ενετική Γερουσία, έχουν σχέση με τις άκαρπες προσπάθειες τής Γερουσίας και των Συμβουλίων τής Ραγούσας (Ντουμπρόβνικ), για το οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 55. Η αφήγηση τού Barker μπερδεύεται από το γεγονός ότι χρονολογεί την άφιξη τού Μανουήλ στη Βενετία ένα μήνα αργότερα.

[←47]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλα 90-91, δημοσιευμένα από τον C. N. Sathas, Documents inédits relatifs a l’ histoire de la Grece au moyen age, I (1880), αριθ. 5 σελ. 5-6.

[←48]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 66, Sathas, Documents inédits, II (1881), αριθ. 319, σελ. 107. Αν και δεν παρέχεται αποτέλεσμα ψηφοφορίας, όμως υπάρχει σταυρός στο αριστερό περιθώριο τής εγγραφής, που υποδεικνύει ότι η πρόταση έγινε δεκτή. (Τέτοιοι σταυροί δεν δείχνονται ποτέ στους τόμους τού Σάθα.)

[←49]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 67:

«Έτσι προς τιμήν τού γαληνότατου άρχοντα αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης, μπορούν να δαπανηθούν από κοινά χρήματα από τούς πολιτικούς διοικητές μας Κέρκυρας, Μεθώνης και Πόλας 300 λίρες…»

(Quod pro honorando serenissimum dominum Imperatorem Constantinopolis possint expendi de pecunia nostri communis per rectores nostros Corphoi, Mothoni, Coroni et Pole libre CCC …)

από το οποίο ποσό ο κόμης τής Πόλα μπορούσε να ξοδέψει 50 λίρες, ο βαΐλος και ο διοικητής τής Κέρκυρας 50 και οι καστελλάνοι Μεθώνης και Κορώνης 100 ο καθένας.

[←50]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 67:

«για τον εξοπλισμό τριών γαλερών για να συνοδεύσουν τον γαληνοτάτο άρχοντα αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης …»,

(… de armando tres galeas pro associando serenissimum dominum Imperatorem Constantinopolis)

που είναι η πηγή τού Sanudo στο Vite de’ duchi di Venezia [στο RISS, XXII (1733), στήλες 789E-790A].

[←51]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 70:

«Αποφασίστηκε στο Κολλέγιο: Ότι θα εξοπλιστούν αμέσως αυτές οι τρεις γαλέρες, των οποίων διοικητής θα είναι ο κύριος Λεονάρντο Μοτσενίγκο, που θα μπορούν να πάρουν εικοσιπέντε άνδρες ανά γαλέρα, με μισθό δεκαπέντε λίρες το μήνα και έτσι να δεσμευτεί το γραφείο εξοπλισμού».

(Capta in Collegio: Quod pro armando presto istas tres galeas, quarum est capitaneus Ser Leonardus Mocenigo, possint accipi homines xxv pro galea cum soldo librarum quindecim in menses, et sic committatur solutoribus Armamenti.)

Για τη στρατολόγηση πληρωμάτων για γαλέρες τής κοινότητας βλέπε Frederic C. Lane, Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 216 και εξής, με παραπομπές στους ταμίες τού Γραφείου Εξοπλισμού (Ufficiali al Armamento) και passim για τις διαφορετικές αξίες τής λίρας (libra).

[←52]

Το κείμενο τής ανακωχής δημοσιεύεται ολόκληρο στη σημείωση 219 τού κεφαλαίου 13 [F. Miklosich και Jos. Müller, Acta et diplomata, III (1865, ανατύπ. 1968), αριθ. xxxiv, σελ. 135-43].

Βλέπε επίσης Thomas, Dipl. ven.-lev., II, αριθ. 135, σελ. 224-29, R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο viii, αριθ. 347, σελ. 207-8 και πρβλ. αριθ. 168 και 187.

Σύμφωνα με την εκεχειρία τού 1390 η βυζαντινή κυβέρνηση χρωστούσε στη Βενετία 17.163 υπέρπυρα, που παρέμεναν ανεξόφλητα το 1403 [πρβλ. Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3192, σελ. 72-73].

[←53]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 72, με ημερομηνία 5 Απριλίου 1403. Η αποστολή τού Σουριάνο, που φαίνεται ότι έχει ημερομηνία 9 τού μηνός, δίνεται στα φύλλα 73-75. Δεν έχει σταυρό στο αριστερό περιθώριο, αλλά τέθηκε σαφώς σε εφαρμογή, αφού στις 2 Mαϊου η Γερουσία έδωσε εντολή στον Σουριάνο να προχωρήσει στο ταξίδι του, μάλλον στη Μεθώνη, για να εξετάσει με τούς Τούρκους το ζήτημα τής ειρήνης. Αν χρησιμοποιούσε ο Μανουήλ τις γαλέρες, τότε ο Σουριάνο θα πήγαινε με τα δύο στρογγυλά πλοία (cogs), που ήσαν διαθέσιμα στο λιμάνι [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 79, με σταυρό στο περιθώριο]. Ο Iorga, Notes et extraits, I, 136-37, 138 παρέχει περίληψη τής αποστολής τής 9^ης Απριλίου και την απόφαση τής Γερουσίας στις 2 Mαϊου.

Ο Σουριάνο έπρεπε να πάει «στον άλλο γιο τού Βαγιαζήτ, που βρίκεται στην Τουρκία, πριν από την Κωνσταντινούπολη» (ad alterum filium Baysiti qui est in Turchia antequam ires in Constantinopolim) [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 74].

Μέχρι τότε θα είχε ξεκαθαρίσει ποιος ήταν αυτοκράτορας. Όμως ο Σουριάνο έπρεπε να ασχοληθεί με τον Ιωάννη Ζ΄ «στην περίπτωση … κατά την οποία ο εν λόγω άρχοντας αυτοκράτορας Μανουήλ δεν είναι αυτοκράτορας και όπου κατά την επιστροφή σας από τον γιο τού Βαγιαζήτ στα μέρη τής Τουρκίας αυτοκράτορας είναι ο Ιωάννης» (in casu … quo dictus dominus imperator Emanuel non intrasset in imperio et quod in tuo reditu a filio Baysiti de partibus Turchie imperator Chaloianni foret in imperio) [στο ίδιο, φύλλο 75].

[←54]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 83, με ημερομηνία 14 Mαϊου:

«Επειδή ο ευγενής κύριος Κάρλο Ζένο, γενικός διοικητής τού Κόλπου, μάς έγραψε ότι από τη Μεθώνη μέχρι το Βασιλιπόταμο οι διοικητές των γαλερών τής Κρήτης, πάνω στις οποίες βρίσκονταν ο κύριος αυτοκράτορας Μανουήλ και η κυρία αυτοκράτειρα με τη συνοδεία της, συνολικά οκτώ άτομα, έκαναν έξοδα για αυτούς επί τρεις ημέρες, χωρίς να δεχθούν τίποτε από αυτούς, και με τον ίδιο τρόπο επίσης ότι έγιναν έξοδα για τον εν λόγω αυτοκράτορα και τη συνοδεία του από τούς διοικητές των γαλερών Βενετίας για 32 ημέρες …, αποφασίζεται να απαντηθεί και να δοθεί εντολή στον εν λόγω διοικητή τού Κόλπου, ότι πρέπει να δώσει στους διοικητές των γαλερών Κρήτης, για τις εν λόγω δαπάνες τριών ημερών, αυτό που θα τού φανεί δίκαιο, αλλά για τούς διοικητές των γαλερών Βενετίας, παρά το γεγονός ότι είχαν 100 δουκάτα για τον εν λόγω σκοπό, θα προβλεφθεί με την επιστροφή τους στη Βενετία αυτό που θα φανεί δίκαιο…».

(Cum nobilis vir Ser Karolus Ceno capitaneus generalis Culfi scripserit nobis quod a Mothono usque Vasilipotomum supracomiti galearum Crete super quibus erat dominus Imperator Emanuel et domina Imperatrix cum sua commitiva in summa personis viii fecerunt expensas eis pro tribus diebus nichil accipiendo ab eis, similiter etiam quod facta fuit expensa domino Imperatori predicto et sue comitive per supracomitos galearum de Venetiis pro diebus XXXΙΙ …, vadit pars quod respondeatur et mandetur dicto capitaneo Culfi quod debeat dare supracomitis Crete pro expensis predictis pro tribus diebus id quod sibi videbitur iustum—pro supracomitis vero de Venetiis, licet habuerint ducatos centum pro facto predicto, provideatur in eorum reditu Venetias prout videbitur iustum…)

Η απόφαση πάρθηκε με 51 υπέρ (de parte), 22 κατά (non) και 17 λευκά (non sinceri).

[←55]

Τον Μάρτιο τού 1403 η Γερουσία τής Ραγούσας (Consilium Rogatorum, Vijece Umoljenih) ζήτησε και πήρε άδεια από το Μεγάλο Συμβούλιο (Consilium Maius, Veliko Vijece) να δαπανήσει μικρά χρηματικά ποσά «τιμώντας τον αυτοκράτορα Κωνσταντινούπολης» (in honorando Imperatorem Constantinopolitanum) [βλέπε M. A. Andreeva, «Zur Reise Manuels II. Palaiologos nach Westeuropa», Byzantinische Zeitschrift, XXXIV (1934), 37-47, 351 και πρβλ. Ιorga, Notes et extraits, ΙΙ, 89 και B. Krekic, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au moyen age, Παρίσι και Χάγη, 1961, σελ. 44-45 και Regestes αριθ. 511, 513-14, σελ. 247-48].

Εκείνοι που δημοσιεύουν κείμενα και συνόψεις (regestes) εγγράφων φέρουν ιδιαίτερη υπευθυνότητα, στην οποία ο N. lorga, αν και μεγάλος λόγιος, μερικές φορές δεν ανταποκρίθηκε. Ακόμη κι ένα ασήμαντο λάθος μπορεί να έχει δυσάρεστες συνέπειες. Η Andreeva, ό. π., έχει ακολουθήσει την εσφαλμένη περίληψη τού Ιorga στο Notes et extraits, I, 133 τού Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 67, ότι «η Ενετική Γερουσία δίνει οδηγίες για τις δύο γαλέρες, που θα συνοδεύσουν τον αυτοκράτορα τής Κωνσταντινούπολης» (le sénat vénitien donne des instructions pour les deux galères qui accompagneront l’ empereur de Constantinople). Ως αποτέλεσμα η Andreeva [σελ. 38, 45] έχει προτείνει αβάσιμη υπόθεση τού λόγου, για τον οποίο ο Μανουήλ δεν σταμάτησε στη Ραγούσα. Πιστεύοντας ότι η Ενετική Γερουσία έθεσε δύο γαλέρες στη διάθεση τού Μανουήλ στις 11 Μαρτίου, η Andreeva βλέπει «αλλαγή σχεδίων», όταν στις 24 Μαρτίου εκλέχτηκε ο Σουριάνο για να πάει σε πρεσβεία στους Tούρκους [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 69] και ο Μανουήλ έπρεπε να πάει μαζί του, με τις τρεις γαλέρες υπό τη διοίκηση τού Λεονάρντο Μοτσενίγκο. Ο Μανουήλ θα ήταν «Κυβερνήτης» (Befehlshaber) των δύο γαλερών και θα έπιανε ή δεν θα έπιανε στη Ραγούσα, θεωρεί η Andreeva, αλλά ήταν «απλώς επισκέπτης επί τού πλοίου» στον στολίσκο των τριών και οι Ενετοί δεν ήθελαν να σταματήσουν στη Ραγούσα, που ανήκε [θεωρητικά] στον εχθρικό βασιλιά Σίγκισμουντ. Η εξήγηση αυτή καταρρέει με τη διόρθωση στο ατυχές λάθος τού Ιorga (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 50). Παρά το γεγονός ότι η Ενετική Γερουσία συζήτησε και ψήφισε διάφορες αποφάσεις που είχαν σχέση με τη διέλευση τού βασιλιά και άλλαξε άποψη περισσότερες από μία φορά, είχαν εξ αρχής την πρόθεση να φύγει ο Μανουήλ από τη Βενετία με τις τρεις γαλέρες τού Μοτσενίγκο.

Για την αξιόλογη σταδιοδρομία τού Iorga ως λογίου και πατριώτη, βλέπε D. M. Pippidi, Nicolas Iorga, l’ homme et l’ oeuvre, a l’ occasion du centieme anniversaire de sa naissance, Βουκουρέστι, 1972.

[←56]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 91, με ημερομηνία 9 Μαρτίου 1403:

«… Αποφασίζεται να γραφτεί και να δοθεί εντολή στον δικό μας διοικητή, που θα αποβιβάσει και θα αφήσει τον κύριο αυτοκράτορα Μανουήλ στη Μεθώνη ή σε άλλο τόπο τού κύριου δεσπότη, στο ηπειρωτικό μέρος που αποφασίστηκε την προηγούμενη μέρα για αυτό το ζήτημα και να δώσει εντολή ώστε η γαλέρα Τρεβιζάνα, αν σε εννιά μέρες έχει φτάσει στη Μεθώνη, να ακολουθήσει τον δοικητή, και αν φτάσει οδηγούμενη από τον ίδιο, και πρέπει να είναι σε καλή κατάσταση, αν οι τέσσερις γαλέρες τής Κρήτης έχουν φτάσει σε εννιά μέρες στη Μεθώνη, όπως πιστεύεται, να πάνε όσο πιο γρήγορα μπορούν στον Χάνδακα με τις γαλέρες που τούς έχουν ανατεθεί, τόσο για να μάθουν νέα και ιδιαίτερα με ποιόν τρόπο παρακολουθούν οι γενουάτικες γαλέρες και σκάφη τα δικά μας πλοία, όσο και επίσης κυρίως για να προκαλέσουν την εκστρατεία και αναχώρηση των εν λόγω γαλερών τής Κρήτης [Αν δεν υπήρχαν νέα στην Κρήτη, ο Ζένο έπρεπε να στείλει γαλέρα στη Ρόδο, για να φροντίσει τι μπορούσε να μαθευτεί για τις γενουάτικες δραστηριότητες, ύστερα από το οποίο έπρεπε να επιστρέψει με τις γαλέρες, περιλαμβανομένης τής Τρεβιζάνα, στην περιοχή Μεθώνης και Κέρκυρας. Θα περίμενε περαιτέρω εντολές στην Κέρκυρα.] … Και όπως ο δικός μας στόλος θα είναι πιο δυνατός για όποιο ζήτημα ενδεχομένως προκύψει, να δοθεί εντολή στον διοικητή μας, ότι βρίσκοντας την γαλέρα Τρούνα πρέπει να πάρει κι αυτήν μαζί του [Η γαλέρα Τρούνα, που ονομαζόταν έτσι επειδή κυβερνήτης της (sopracomitus) ήταν ο Εουστάτσιο Τρούνο, ίσως χρειαζόταν συντήρηση και αν χρειαζόταν ο Ζένο έπρεπε να φροντίσει το ζήτημα. Αν προέκυπτε έκτακτη ανάγκη, την οποία η Γερουσία έπρεπε να γνωρίζει, μπορούσε να σταλεί γαλέρα στο Παρέντσο (Πόρετς), απ’ όπου υπήρχε πορθμειακή υπηρεσία προς Βενετία]…».

(… Vadit pars quod scribatur et mandetur capitaneo nostro quod deposito et dimisso domino Imperatore Emanuele aut in Mothono aut in aliquo loco domini despoti secundum continentiam partis pridie capte super hac materia et dato ordine quod galea Trevisana, si nundinum applicuerit Mothonum, sequatur ipsum capitaneum, et si applicuerit ducendo eam secum, debeat in bona gratia, si quatuor galee Crete nundinum applicuerit Mothonum sicut est credendum, ire quam velocius poterit in Candidam cum galeis sibi commissis tam pro senciendo nova et specialiter quem modum observaverunt galee et navigia Januensium versus naves nostras quam etiam principaliter ad solicitandum expeditionem et exitum dictarum galearum Crete. … Et ut armata nostra sit forcior propter casus qui possent occurrere mandetur capitaneo nostro quod inveniendo galeam Trunam debeat ipsam ducere secum. …)

[←57]

Stella, Annale genuenses, στο RΙSS, XVII, στήλη 1196D.

[←58]

Για τις γενουάτικες κτήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο την εποχή που ο Μπουσικώ έγινε κυβερνήτης τής πόλης και των περιχώρων της (τον Οκτώβριο τού 1401), σημειώστε το Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος ii, κεφ. ix, σελ. 619-20 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 265-66.

[←59]

Η Παλαιά Μαχόνα δεν «δημιουργήθηκε το 1383 για να επαναφέρει τον Ιάκωβο Α΄ στον θρόνο [της Κύπρου]», όπως αναφέρεται από τον Delaville le Roulx, France en Orient, I, 431, αλλά δέκα χρόνια νωρίτερα, για το οποίο σημειώστε Louis de Mas Latrie, Histoire del’ ile de Chypre, II (Παρίσι, 1852, ανατύπ. Βρυξέλλες και Αμμόχωστος, 1970), 366-68 και George Hill, Hist. of Cyprus, II (1948), 385-86, με παραπομπές.

[←60]

Renato Piattoli, «La Spedizione del Maresdallo Boucicaut contro Cipro ed i suoi effetti dal carteggio di mercanti fiorentini», Giornale storico e letterario della Liguria, νέα σειρά, VI (1929), 134. Tο άρθρο αυτό συντομογραφείται εφεξής ως Piattoli, «Spedizione».

[←61]

Για την αναχώρηση τού Μπουσικώ από τη Γένουα, βλέπε Stella, Annales genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII, στήλη 1197, που λέει ότι είχε εννέα γαλέρες, «στις οποίες υπολογίζονται και οι τρεις γαλέρες, που είχαν σταλεί μπροστά για τον αυτοκράτορα των Ελλήνων», επτά πλοία (naves), μία μεγάλη γαλέρα (gallera grossa) και ένα πλοίο μεταφοράς αλόγων (uscherium). Πρβλ. την επόμενη σημείωση.

[←62]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 94, με ημερομηνία 4 Απριλίου. 1403:

«Επειδή από τα πράγματα που μαθαίνουμε από τα μέρη τής Γένουας βγήκε ή θα βγει στη θάλασσα γενουάτικος στόλος …, αποφασίζεται καλοπροαίρετα να γραφεί και να δοθεί εντολή στον εν λόγω διοικητή μας, ώστε στο όνομα τού Ιησού Χριστού, με όλες τις γαλέρες που τού έχουν ανατεθεί και με εκείνες τις τρεις άλλες δικές μας γαλέρες, τις οποίες στέλνουμε υπό την υπακοή του με διοικητή τον κύριο Λεονάρντο Μοτσενίγκο, ότι αφού τις τοποθετήσει όλες σε καλή θέση και με τάξη, πρέπει να καταλάβει με κάθε τρόπο και να βρει ο ίδιος τον τόπο προς τον οποίο φαίνεται ότι ταξιδεύει ο γενουάτικος στόλος, ο οποίος, απ’ ό,τι νομίζουμε, σε ολόκληρη τη διάρκεια τού περασμένου Μάρτιου βρισκόταν εκτός Γένουας, δηλαδή εννέα γαλέρες και μία μεγάλη γαλέρα, μία από τις οποίες λέγεται ότι πριν από μερικές μέρες γύρισε και έφυγε ξανά, για να μάθει την πρόθεση τού άρχοντα βασιλιά Κύπρου, αν είναι ικανοποιημένος δίνοντας το κάστρο τής Κυρήνειας σε δύναμη τού κυρίου Μπουσικώ, για εξασφάλιση και τήρηση τής συνθήκης, την οποία διαπραγματεύτηκε πρέσβης τού εν λόγω βασιλιά με τούς Γενουάτες. Λέγεται επίσης και επιβεβαιώνεται, ότι ταυτόχρονα με τις εν λόγω γαλέρες πρέπει να βγήκαν από τη Γένουα έξι μεγάλα πλοία μεταφοράς με 600 λόγχες, σε αναλογία δύο άνδρες ανά λόγχη, με 600 ιππείς, πέρα από τα άλλα δύο στρογγυλά πλοία μεταφοράς, που είχαν πριν επιστρέψει με 700 πεζούς στρατιώτες, για να ενωθούν με τις άλλες γαλέρες τους, που βρίσκονται στα μέρη τής Ανατολικής Μεσογείου…».

(Cum per ea que habemus de partibus Janue armata Januensis aut exivit aut exiet …, vadit pars quod in bona gratia scribatur et mandetur dicto capitaneo nostrο quod in nomine Jesu Christi cum omnibus galeis sibi commissis et cum istis tribus aliis nostris galeis quas mittimus ad eius obedientiam sub capitaneatu Ser Leonardi Mocenigo ponendo bene omnes in puncto et in ordine debeat tenere modum omnino de inveniendo se suo posse in loco in quo videat transitum armate Januensis quam putamus per totum mensem Marcii elapsi exivisse de Janua, viz. numero galee novem et una grossa, quarum una dicitur ante per aliquos dies recessisse et ivisse ad sciendum intentionem domini regis Cipri si est contentus dare castrum de Cerines in fortia domini Bucichaldi pro pignore et observatione concordii tractati per ambaxiatorem dicti domini regis cum Januensibus. Dicitur etiam et asseritur quod simul cum dictis galeis debent exire de Janua sex naves magne cum sexcentis lanceis ad duos pro lancea cum equis sexcentis ultra alias duas cochas que ante recesserant cum VIIc. peditibus pro coniungendo se cum aliis suis galeis que sunt in partibus Levantis…)

Η γενουάτικη μεγάλη γαλέρα (galea grossa) στον στόλο τού Μπουσικώ ήταν αναμφίβολα εξοπλισμένη εμπορική γαλέρα [Πρβλ. F. C. Lane, Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 367-68]. Στις 24 Μαρτίου η Γερουσία είχε δώσει εντολή σε διοικητή γαλέρας, «που βρίσκεται στα μέρη τής Μάνης [;]» (que est in partibus M’enie[;]), να πλεύσει προς Κέρκυρα για να ενωθεί με τον γενικό διοικητή Ζένο και να προσθέσει έτσι μια ακόμη γαλέρα στον ενετικό στόλο [Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 93].

Ο συγγραφέας τού Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφ. xi-xii, σελ. 621a, 622b και οι Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 267a, 268a, λένε ότι ο Μπουσικώ έφυγε από τη Γένουα στις 3 Απριλίου με οκτώ γαλέρες και ότι οι εχθρικοί Ενετοί «είχαν εξοπλίσει βιαστικά, και χωρίς να αποκαλύπτουν την πρόθεσή τους, δεκατρείς γαλέρες…» (si armèrent hastivement et sans révéler leur intention treize galées…).

Σύμφωνα με τον Ενετό χρονικογράφο Antonio Morosini, ο Μπουσικώ άρχισε την εκστρατεία του με δώδεκα γαλέρες και έξι εξοπλισμένα στρογγυλά πλοία (cogs) [Chronique, επιμ. Lefèvre-Pontalis και Dorez, I (1898), 26, 30]. O Emmanuele Piloti τού δίνει οκτώ γαλέρες και 2.500 άνδρες επί δέκα «πλοίων» (naves), για το οποίο βλέπε Pierre-Herman Dopp, Traité … sur le Passage en Terre Sainte (1420), Λουβαίν και Παρίσι, 1958, σελ. 191.

[←63]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφ. xi, σελ. 621a και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος II, κεφ. ό. π., σελ. 267a:

«Αλλά φαινόταν καλύτερα ότι δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει τον χρόνο του εναντίον των εχθρών τής πίστης. Και γι’ αυτό αποφάσισε το ταξίδι του με διπλή πρόθεση: δηλαδή επί τού βασιλιά τής Κύπρου, σε περίπτωση που δεν ήταν σωστός, και στη συνέχεια εναντίον των απίστων».

(Mais mieux ne luy sembla pouvoir employer son temps que sur les ennemis de la foy. Et pour ce délibéra son voyage à double intention: c’ est à sçavoir sur le roy de Cypre, au cas à raison ne se mettroit, et puis contre les mescréans)

Οι προσεχείς επιθέσεις τού Μπουσικώ επί τής Συρίας των Μαμελούκων θα τον έμπλεκαν σε σοβαρές δυσκολίες με τη Βενετία, για το οποίο βλέπε πιο κάτω και πρβλ. τη συνοπτική περιγραφή τού Michel de Bouard, Les Origines des guerres d’ltalie: La France et l’Italie au temps du Grand Schisme d’Ocddent, Παρίσι, 1936, σελ. 259-80 (Bibliotheque des Écoles Françaises d’ Athenes et de Rome, δέσμη 139).

[←64]

Η ημερομηνία παρέχεται από αδημοσίευτο έργο τού Μακάριου, μητροπολίτη Αγκύρας (Ankara), που αναφέρεται από τον Paul Gautier, «Action de graces de Demetrius Chrysoloras à la Theotocos pour l’ anniversaire de la bataille d’ Ankara (28 juillet 1403)», Revue des études byzantines, XIX (1961), 345-46. O Gautier αναφέρει το έργο από τον Cod. Paris, gr. 1379, φύλλο 74. Σημειώστε επίσης Ιorga, Notes et extraits, I, 62, πληρωμή πέντε υπερπύρων από την κοινότητα τού Πέρα στις 15 Ιουνίου 1403, «… για τον Μπαρτολομέο Γκάλλο, κυβερνήτη ενός εξοπλισμένου μπριγαντινιού, για να πάει σε συνάντηση τού κυρίου Αυτοκράτορα» (… pro Bartholomeo Gallo, patrono unius bregantini armati, pro eundo obviam dominum imperatorem).

Πρβλ. Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 237-38.

[←65]

Στις 23 Ιουνίου η κοινότητα τού Πέρα κατέβαλε εννέα υπέρπυρα

«για τον Παμπέλλο ντε Σπινιάνο, για έξοδα που έγιναν από αυτόν και συντρόφους του σε τρόφιμα και ποτά, εκείνες τις μέρες, όταν στάλθηκαν με τον κύριο αυτοκράτορα Καλογιάννη [Ιωάννη Z’] πάνω σε γαλέρα μέχρι την Καλλίπολη, όπου βρισκόταν τότε ο κύριος αυτοκράτορας κυρ Μανώλης [Μανουήλ Β΄]» [Iorga, Notes et extraits, I, 62].

(pro Pambello de Spignano, et sunt pro expensis per eum et socios factis in cibo et potu, his diebus, quando fuerunt missi cum domino imperatore Calojane super galeam usque Galipolim, ubi tunc existebat dominus imperator Chir Manoli)

Για τη μεταγενέστερη ιστορία τού Ιωάννη Ζ΄ βλέπε Barker, Manuel II Palaeologus, σελ. 238-45.

[←66]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφάλαια xii-xiv, σελ. 622-24 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 268-70. Ο εγγονός και βιογράφος τού Κάρλο Ζένο, ο Τζάκοπο Ζένο, επίσκοπος Φέλτρε και Μπελλούνο (1447-1460) και αργότερα Πάδουας μέχρι τον θάνατό του το 1481 [Vita Caroli Zeni, viii, επιμ. Gasparo Zonta, στο νέο Muratori, RISS, XIX, μέρος 6 (1941, ανατύπ. 1968), 101-2], αφηγείται επίσης την πρόσκληση τού Μπουσικώ να ενωθεί μαζί του σε εκστρατεία εναντίον των μουσουλμάνων στη Συρία και την άρνηση τού Ζένο, επειδή μόνο η Ενετική Γερουσία μπορούσε να ασκεί τα δικαιώματα ειρήνης και πολέμου (belli pacisque iura). Η περιγραφή τής επιστροφής τού αυτοκράτορα Μανουήλ στην Κωνσταντινούπολη στον G. Schlumberger, Byzance et croisades (1927), σελ. 137-42 ακολουθεί απλώς τον Berger de Xivrey και ενσωματώνει τα λάθη του. Ο Delaville le Roulx, France en Orient, I (1886), 424-26 είναι προτιμότερος.

[←67]

Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxvii, σελ. 114-15, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ζένο με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1403.

[←68]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος, ii, κεφ. xv-xvii, σελ. 624-27 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 270-73. Ο Ενετός χρονικογράφος Antonio Morosini αναφέρει ότι ο Μπουσικώ απέσυρε τις δυνάμεις του από το Καντελόρο, επειδή είχαν «σφυροκοπηθεί άσχημα» [Chronique, I (1898), 56, 58, si mal tratady]. Οι δύο βδομάδες που πέρασαν εκεί ήσαν από τις 29 Ιουνίου μέχρι τις 12 Ιουλίου [στο ίδιο, Ι, 60, 65, σημειώσεις]. Ο Stella, Ann. genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII, στήλες 1199E-1200A, έχει επίσης περιγράψει τη γενουάτικη επίθεση στο Καντελόρο.

[←69]

Mas Latrie, Hist. de l’ île de Chypre, II, 466-71, με σημειώσεις στον Delaville le Roulx, France en Orient, I, 431-32 και στον Hill, Hist. of Cyprus, II. 454-55.

[←70]

Piloti, Traité … sur le Passage en Terre Sainte (1420), Λουβαίν και Παρίσι, 1958, σελ. 126-28 και Baron de Reiffenberg στο Monuments pour servir à l’ histoire des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg, IV (1846), 366-67 (βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 136).

[←71]

Οι επιθέσεις τού Μπουσικώ στην Τρίπολη και το Μποτρόν έγιναν στις 7-9 Aυγούστου. Έχουν παραλειφθεί και οι δύο από την περιγραφή τού Antonio Morosini, αλλά αναφέρονται από τα μουσουλμανικά χρονικά τής εποχής [πρβλ. τις σημειώσεις των Lefevre-Pontalis στο Chronique d’ Antonio Morosini, I (1898), 64-65]. Ο συγγραφέας τού Livre des faits περιγράφει εκτεταμένα τον ηρωϊσμό των Γάλλων και των Γενουατών στην Τρίπολη, όπου νίκησαν αλλά δεν επιχείρησαν να κρατήσουν το λιμάνι. Όμως ο Emmanuele Piloti γράφει ότι ο Μπουσικώ συνάντησε τέτοια αντίσταση κατά την πρώτη απόβαση στρατευμάτων στην Τρίπολη, ώστε εξαφανίστηκε από τη σκηνή [Pierre-Herman Dopp, Traite …sur le Passage en Terre Sainte (1420), Λουβαίν και Παρίσι, 1958, σελ. 197], γεγονός που επιβεβαιώνεται από τον Βernardo Morosini, τον Ενετό υπο-βαϊλο στην Κύπρο, σε επιστολή με ημερομηνία 21 Aυγούστου προς την αποικιακή κυβέρνηση τού Χάνδακα για διαβίβαση στη Βενετία [το κείμενο τής εποχής παρέχεται από τον Marino Sanudo, Vite de’ duchi, in RΙSS, XXII (1733), στήλες 800-1].

[←72]

Chronique d’ Antonio Morosin, επιμ. Lefevre-Pontalis και Dorez, I, 62-70. Πρβλ. Piloti, Traite, επιμ. Dopp, σελ. 197 και επιστολή τού Bernardo Morosini τής 21^ης Αυγούστου στον Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII, στήλες 800-1: «[ο Μπουσικώ και οι Γενουάτες] έκλεψαν 200 μπάλλες με μπαχαρικά και 200-250 δέματα με δικά μας είδη, έκαψαν τα σπίτια των εκπροσώπων μας, που ήσαν τα πρώτα θύματα των επιδρομέων» ([Bucicaldo e i Genovesi] rubarono balle 200 di boccasini e colli 200 in 250 di spezie nostre, abbrugiando le case de’ nostri fattori, le quali prima furono messe a saccomano).

O M. de Bouard, Les Origines des guerres d’ Italie (1936), σελ. 268, χρονολογεί λανθασμένα την άφιξη τού Μπουσικώ στη Βηρυτό στις 19 Αυγούστου, πράγμα στο οποίο τον ακολουθεί ο Dopp, ό. π., σελ. 197, σημείωση.

[←73]

Όμως λίγο πιο κάτω στην περιγραφή του ο συγγραφέας όντως αναφέρει ότι οι Ενετοί είχαν υποστεί στη Βηρυτό «μεγάλη καταστροφή στα εμπορεύματά τους» (trop grand dommaige en leurs marchandises) [Livre des faits, επιμ. Buchon, III, σελ. ii, κεφ. xxv, σελ. 635a και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 280a]. Με τα νέα τής άλωσης τής Βηρυτού αυξήθηκε στην Ιταλία η τιμή τού βαμβακιού [Piattoli, «Spedizione», σελ. 135].

[←74]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος ii, κεφ. xviii xxiii, σελ. 627-34 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος II, κεφ. ό. π., σελ. 273-79. Βλέπε επίσης, όπως σημειώθηκε στις προηγούμενες παραπομπές, το πολύτιμο αλλά ασυνάρτητο, επαναλαμβανόμενο και κάπως ανακριβές Chronique d’ Antonio Morosini, I, 26-70 και το πιο σφιχτό αλλά λιγότερο ενημερωτικό Traite sur le Passage en Terre Samte, τού Emmanuel Piloti, σελ. 190-201.

[←75]

Πρβλ. Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxviii, σελ. 116, επιστολή τού Μπουσικώ προς τον βασιλιά, με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1403 στην Αμμόχωστο, που τού ζητά να εμφανιστεί στη Γένουα ή να στείλει απεσταλμένο πριν την 1^η Μαΐου 1404, για τελικό διακανονισμό ορισμένων πτυχών τής συνθήκης, την εξαίρεση των οποίων ήθελε ακόμη ο Ιανός.

[←76]

Piloti, Traite, επιμ. Dopp, σελ. 199-201 και επιμ. Reiffenberg, Monuments, IV, 398-400, Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφ. xxiv, σελ. 634 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 279.

[←77]

H επιστολή Μοροζίνι τής 21^ης Αυγούστου στο Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII, στήλη 801. Delaville le Roulx, II, αριθ. xxix, σελ. 119. Για το «τοννάζ» των πλοίων βλέπε F. C. Lane, Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 351-58, 366.

[←78]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφ. xxv, σελ. 635 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 280.

[←79]

Jacopo Zeno, Vita Caroli Zeni, viii, επιμ. Zonta, στο RISS, X1X-6, 102-3.

[←80]

Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxvi, σελ. 111-13.

[←81]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 107.

[←82]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο 108. Οι σταυροί στο αριστερό περιθώριο τής εγγραφής, που υποδεικνύουν τη θέσπιση μιας απόφασης, απουσιάζουν εντελώς εδώ. Ο Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxix, σελ. 119-22, έχει δημοσιεύσει το έγγραφο αυτό και το έχει χρησιμοποιήσει [στο ίδιο, I, 450] με την εσφαλμένη εντύπωση ότι πρόκειται για τις οδηγίες τής Γερουσίας προς τον Ζένο.

[←83]

Η επιστολή τού Ζένο τής 9^ης Οκτωβρίου παρέχεται στα ενετικά από τον Antonio Morosini, Chronique, I, 124-44 και στα ιταλικά από τον Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII, στήλες 801-4. Η περιγραφή τού Morosini, στο ίδιο, I, 78-96, 148 βασίζεται στην επιστολή τού Ζένο, αλλά εντίμως αναγνωρίζει τον Ζένο ως εκείνον που έκανε την επίθεση. Η επιστολή μπορεί επίσης να ενέπνευσε την αόριστη και σχεδόν άχρηστη περιγραφή τής μάχης από τον Τζάκοπο Ζένο, Vita Caroli Zeni, viii, στο RISS, XIX-6 (1940-41), 104-10, που παρουσιάζει τον Μπουσικώ ως αχρεία επιτιθέμενο, τού οποίου η «λαθραία» προσέγγιση στη Σαπιέντσα σχεδιάστηκε για να πιάσει τον παππού του απροετοίμαστο για επίθεση.

Σχετικά με τη διαδικασία την οποία οι Συνήγοροι (Avvogatori) εισήγαγαν στο Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio) εναντίον των διοικητών γαλερών που δεν βοήθησαν τον Ζένο, βλέπε Morosini, I, 158, 160. Η μάχη περιγράφεται επίσης από τον Γενουάτη χρονικογράφο Stella, Ann. genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII, στήλες 1200C-I201A.

[←84]

Morosini, Chronique, I, 146, που τον ακολουθεί ο Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII, στήλες 804-5.

[←85]

Morosini, Chronique, 1, 92, 100, 148, Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος ii, κεφ. xxvii, σελ. 638-39 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος ii, κεφ. ό. π., σελ. 283, Vincenzo Joppi, «Cronachetta veneziana dal 1402 al 1415», Archivio veneto, XVII (IX, 1879), 304-5.

[←86]

Stella, Ann. genuenses, ad ann. 1403, στο RISS, XVII, 1201B, με τη σημείωση 96. Η εμπορική αλληλογραφία τής εταιρείας τού Ρίτσι στη Γένουα καταγράφει την επιστροφή τού Μπουσικώ, «γύρισε εδώ ο κυβερνήτης με πέντε γαλέρες» (tornò qui il ghovernatore chon 5 ghalee) και περιέχει κάποιους ενδοιασμούς κατά πόσον θα επακολουθούσε πόλεμος, αλλά αργότερα αναφέρει με ανακούφιση ότι βρίσκονταν σε εξέλιξη διαπραγματεύσεις για ειρήνη [Piattoli, «Spedizione», σελ. 136].

[←87]

Antonio Morosini, Chronique, I, 108, 110, 162, που τον ακολουθεί ο Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII. στήλη 806.

[←88]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 117:

«Ψηφίστηκε: Να απαντηθεί σε αυτόν τον κύριο Κατάνεο Τσιγκάλλα, σύνδικο και πρέσβη τού κυρίου κυβερνήτη [Μπουσικώ] και τού συμβούλιου των Γερόντων και τής κοινότητας τής Γένουας, ότι πήραμε επιστολές από την εξοχότητά του, με τις οποίες ζητά να στείλουμε σε αυτόν δική μας άδεια ασφαλούς διέλευσης, με την ασφάλεια τής οποίας να μπορέσει να έρθει ενώπιόν μας, κρίνοντας σκόπιμο να κάνει αυτός ό,τι μπορεί, για να θέσει τέλος σε αυτό τον αποκλεισμό».

(Capta: Quod respondeatur isti domino Cataneo Cigala sindico et ambasiatori domini gubernatoris [Boucicaut] et consilii Ancianorum ac comunis Janue quod receptis litteris sue nobilitatis per quas requirit ut sibi mittamus nostrum salvum conductum sub cuius securitate possit venire ad nostram presentiam deliberavimus ipsum sibi facere et mittere presentibus interclusum.)

Στο μητρώο ακολουθεί το κείμενο τής άδειας ασφαλούς διέλευσης. Για το γαλλικό αίτημα για απελευθέρωση των αιχμαλώτων βλέπε Morosini, Chronique, I, 112, 114.

[←89]

Morosini, Chronique, I, 100, 102, 110, 112, 148 και εξής, ο οποίος υπερβάλλει τη χρηματική αξία των ενετικών ζημιών και Piattoli, «Spedizione», σελ. 136-37.

[←90]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 120, με ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1403:

«… Για τις ζημιές στη Βηρυτό να απαντηθεί [στον Τσιγκάλλα], ότι οι ζημιές αυτές δυσαρέστησαν πολύ τούς καλούς πολιτες τής Γένουας και ότι αν πιστεύουν ότι θα διορθωθούν με τη μορφή ειρήνης, είναι έτοιμοι να την τροποποιήσουν και ότι φαίνεται καλό να προστεθεί αυτό που ήταν η αλήθεια τής υπόθεσης, ότι αυτοί βρίσκονταν σε πόλεμο με τούς Σαρακηνούς και ότι για αυτό δεν είχαν κάνει προβλέψεις, ώστε να προστατευθούν από τέτοιους τρόπους, ώστε να μην προκύψουν σκάνδαλα μεταξύ μας …, επειδή γνωρίζουμε καλά, ότι όταν ταξιδεύουν ένοπλοι άνδρες σε τέτοιες περιπτώσεις, που παίρνουν αυτό και απομακρύνουν εκείνο, δεν είναι δυνατό να ισχύσουν κανόνες, και να προστεθεί, ότι αυτό τα είχαν επίσης ζητήσει από εμάς».

(… De dannis Baruti respondit [Cigalla] quod danna ipsa displicuerunt multum bonis civibus Janue et quod si per formam pacis emendare illa tenebantur, ipsi parati erant emendare, et quod bene videretur, subiungendo quod veritas rei erat quod ipsi erant in guerra cum Saracenis et quod de hoc previsos nos fecerant ut servarentur tales modi quod scandala non possent oriri inter nos …, quia bene sciebamus quod quando gentes armorum ibant in talibus non poterant regulari et accipere istud ac dimittere illud, subiungendo quod ipsi etiam habebant a nobis petere.)

Σημειώστε επίσης την απάντηση που έδωσε η Γερουσία στον Τσιγκάλλα πριν δύο μέρες (στις 13 Δεκεμβρίου), με την οποία αποποιούνταν την ευθύνη για τη ναυτική σύγκρουση στη Μεθώνη, τόνιζε τις ζημίες που οι Γενουάτες είχαν προκαλέσει απροκλήτως στη Βενετία και δήλωνε «ότι έχουμε δικαιότατον λόγο να τούς κρατάμε από εσάς [δηλαδή τούς Γενουάτες και Γάλλους αιχμάλωτους], καθώς και τις γαλέρες και τα πράγματα που καταλάβαμε σε πόλεμο» (quod habeamus justissimam causam retinendi vestrates et galeas et res captas ad bellum) [Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxxii, μέρος I, σελ. 129-30].

Οι άλλες προταθείσες απαντήσεις στον Τσιγκάλλα (καθώς και προτάσεις για τροποποιήσεις τους), που έχουν δημοσιευθεί από τον Delaville le Roulx, στο ίδιο, II, αριθ. xxxii, pts. ii-v, σελ. 130-34, απορρίφθηκαν από τη Γερουσία.

[←91]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλο 126 και βλέπε Delaville le Roulx, France en Orient, I, 463, σημείωση 4 και II, αριθ. xxxiii, σελ. 135-41, αποφάσεις που πάρθηκαν από τη Γερουσία στις 18 Δεκεμβρίου.

[←92]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλα 128-129, με ημερομηνία 29 και 31 Ιανουαρίου 1404.

[←93]

Στο ίδιο, φύλλο 131.

[←94]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 1, φύλλα 129-132, με ημερομηνία 9 έως 16 Φεβρουαρίου 1404:

«… Ως εκ τούτου, όπως είναι προφανέστατα κατανοητό από τις καθαρές εμπειρίες και τα εμφανή σημάδια, ότι οι Γενουάτες δεν έχουν καλή πρόθεση για ομόνοια και ειρήνη με εμάς, αλλά προσπαθούν να αποκρύψουν και να μάς κρατήσουν με λόγια, για να κάνουν και να βάλουν σε τάξη τα δικά τους θέματα με σκοπό τις δικές μας ζημιές, για να διατηρήσουν εδώ τούς πρέσβεις τους … με το πρόσχημα τής διαπραγμάτευσης ειρήνης, ενώ δεν έπαψαν ούτε παύουν να συλλαμβάνουν δικά μας σκάφη …, αποφασίζεται ότι … πρέπει να εκλεγούν ναυτικός γενικός διοικητής, ένας επόπτης … και οκτώ διοικητές μοίρας, οι οποίοι θα εκλεγούν όλοι … με ψηφοφορία στα συμβούλια Κλητών [Γερουσία] και Προσθέτων [Χούντα]…» [στο ίδιο, φύλλο 132 με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου].

(…Unde cum manifestissime comprehendatur per claras experientias et evidentissima signa quod Januenses non habent bonam intentionem ad concordium et pacem nobiscum, sed vadunt disimulando et tenendo nos in verbis pro faciendo et ponendo facta sua in ordine ad danna nostra, nam hic tenuerunt suum ambasiatorem … sub fictione tractate pacis, et non cessarunt nec cessant facere capi nostra navigia …, vadit pars quod … debeat eligi capitaneus generalis maris et unus provisor … et octo supracomiti qui omnes eligantur … per scrutinium in consiliis Rogatorum et Additionis…)

[←95]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο 134, με ημερομηνία 23 Φεβρουαρίου 1404.

[←96]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο 135:

«… Και έχοντας καλή και μακρά συζήτηση … παραμείναμε σε ομόνοια σε όλα τα άρθρα, σύμφωνα με τα άλλα στα οποία είχαμε καταλήξει με τον κύριο Κατάνεο…»,

(… Εt habita bona et longa discussione … remansimus in concordio de omnibus capitulis, secundum quod alias concluseramus cum domino Cataneo…)

αν και κάποια ζητήματα, που δεν χρειάζεται να μάς καθυστερούν εδώ, παρέμεναν προς επίλυση.

[←97]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο 135 «die ultimo Februarii».

[←98]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο 136, με ημερομηνία 8 και 13 Μαρτίου 1404.

[←99]

Στο ίδιο, Reg. 1, φύλλο I37, με ημερομηνία 18 Μαρτίου:

«Ψηφίστηκε: Να απαντήσουμε και να πούμε σε αυτούς τούς πρέσβεις τής λαμπρής κοινότητας τής Γένουας, που εμφανίστηκαν χτες ενώπιον τής κυβέρνησης, λέγοντας ότι έχουν απάντηση από τον κύριο κυβερνήτη και από την προαναφερθείσα κοινότητά του, με την οποία έχουν πλήρη διαιτησία και εξουσιοδότηση για την εγκαθίδρυση ισχυρής ομόνοιας με μεταξύ μας συνθήκη και για να καταρτιστεί η απαραίτητη σύμβαση, σύμφωνα με τη μορφή των άλλων άρθρων, των οποίων θα γίνει επίκληση…».

(Capta: Quod respondeatur et dicatur istis ambaxiatoribus magnifice comunitatis Janue qui fuerunt heri ad presentiam dominii dicentes habuisse responsionem a domino gubernatore et a sua comunitate predicta per quam ipsi dant sibi plenum arbitrium et potestatem possendi firmare concordium inter nos tractatum et stipulare contractus necessarios iuxta formam capitulorum alias discussorum….)

Ακολουθεί περιγραφή των όρων τής ειρήνης, τούς οποίους ενέκρινε η Γερουσία με 104 ψήφους υπέρ (de parte), 16 κατά (de non) και 5 λευκές (non sinceri).

[←100]

Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxxiv, σελ. 142-56, από το Archivio di Stato di Genova, Materie Politiche, Mazzo 11/2730 και σημειώστε την περίληψη στον R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο IX, αριθ. 276, σελ. 295. Η συνθήκη υπογράφηκε «στις 22 Μαρτίου, την πρώτη ώρα τής νύχτας» (die XXII Marcii, hora prima noctis), που πρέπει να ήταν μεταξύ 8:00 και 9:00 μ.μ. Πρβλ. τον πίνακα στο B. M. Lorsch, Einleitung in die Chronologie, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1899, I, 9, όχι όπως αναφέρεται από τον M. de Bouard, Les Origines des guerres d’ Italie (1936), σελ. 272, «στις 2 το πρωί» (à 2 heures du matin)!

Tο κείμενο δημοσιεύτηκε προφανώς στη Βενετία στις 3 Απριλίου μετά την αποδοχή του στη Γένουα [Morosini, Chronique, 1, 114, 116, 118, 120 και Sanudo, Vite de’ duchi, στο RISS, XXII, στήλες 805E-806A, όπου και οι δύο περιγραφές είναι κάπως ανακριβείς]. Ο Stella, Ann. genuenses, ad ann. 1404, στο RISS, XVII, στήλη I202E λέει ότι η ειρήνη δημοσιεύτηκε στη Γένουα στις 4 Απριλίου και πρβλ. το «Cronachetta veneziana» στο Archivio veneto, XVII (IX, 1879), 306.

[←101]

Morosini, Chronique, I, 116: «Le qual chose fo mal hotegnude per loro, chomo senpre hè la soa huxanza!». Πρβλ. στο ίδιο, I, 164, 166.

[←102]

Η Γερουσία ενέκρινε την επιστολή που έπρεπε να σταλεί εξ ονόματος τού δόγη στις 30 Οκτωβρίου 1403. Υπογραμμίζοντας τις πάντοτε ειρηνικές προθέσεις τής Βενετίας και περιγράφοντας την επίθεση τού Μπουσικώ στη Βηρυτό, η επιστολή αναφέρει:

«Αυτό που συνέβη ήταν ότι αυτός [ο κύριος Μπουσικώ] και 11 γενουάτικες γαλέρες εμφανίστηκαν πρόσφατα, γύρω στις 7 τού τρέχοντος μηνός, να κινούνται στα δικά μας νερά τής Μεθώνης σε εχθρική διάταξη, όπως φαινόταν εκ των πραγμάτων, αλλά ο εν λόγω δικός μας διοικητής [ο Κάρλο Ζένο], που βρισκόταν σε εκείνα τα μέρη, αποφάσισε να δείξει φιλικότητα προς τον κύριο Μπουσικώ και τις προαναφερθείσες γενουάτικες γαλέρες, για να διαμαρτυρηθεί ανθρώπινα για τις ζημιές που είχαν προκληθεί [στα μέρη τής Βηρυτού] από αυτούς σε εμάς και να απαιτήσει την ικανοποίησή τους …, ελπίζοντας να τον βρει σε εκείνη την καλή διάθεση και αγάπη, που είχε όταν ήρθε στα μέρη τής Ανατολής, και τότε ο προαναφερθείς διοικητής των Γενουατών και οι γαλέρες του, στρέφοντας την πλώρη τους προς τις δικές μας γαλέρες, κινήθηκαν εχθρικά εναντίον των δικών μας, βλέποντας το οποίο ο δικός μας διοικητής, μη μπορώντας να κάνει διαφορετικά, αναγκάστηκε να κινηθεί με τον ίδιο τρόπο εναντίον τους, σε τέτοιο βαθμό, που μεταξύ των μερών υπήρξε σκληρή μάχη, που προκλήθηκε από το προφανές λάθος … τού κυρίου Μπουσικώ και των γαλερών του, οι οποίοι κατά την προσέγγιση στα μέρη τής Ανατολής έδειχναν φιλικοί, αλλά σε αντάλλαγμα ακολούθησαν το έθιμο τού εχθρού, στην οποία μάχη έτσι έκρινε ο Ύψιστος, που δεν εγκαταλείπει εκείνους που υποστηρίζουν τη δικαιοσύνη, ώστε τρεις από τις γενουάτικες γαλέρες να συλληφθούν αιχμάλωτες από τις δικές μας και οι υπόλοιπες να τραπούν σε φυγή…» [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλο 111].

(Accidit quod ipse [dominus Buciquardus] et galee Ianuensium numero XI se reperierunt modo nuper circa diem vii mensis instantis in aquis nostris Mothoni euntes in formam hostium, prout apparuit per effectum, capitaneus autem noster predictus [Karolus Geno] existens in partibus illis deliberavit se ostendere amicabiliter domino Buciquardo et galeis Ianuensium suprascriptis pro conquerendo se caritative de dannis illatis [in partibus Baruti] per ipsos nostratibus et pro requirendo satisfationem …, sperando ipsum reperire in illa benivolentia et amore quo eosdem repent quando ad partes orientales accesserunt, et tunc capitaneus Ianuensium antedictus et galee sue contra nostras galeas proras vertentes se dederunt hostiliter contra nostros, quod capitaneus noster videns, non valens alitor facere, coactus tenuit modum similem contra illos in tantum quod prelium inter partes fuit dure commissum ob manifestam culpam … domini Bucciardi et galearum suarum, qui in accessu ad partes Orientis se amicum ostendit, in reditu vero hostis morem servavit, in quo prelio sic deliberante Altissimo, qui foventes iusticiam non relinquit, tres ex galeis Ianuensium capte fuerunt a nostris, relique vero se fuge dederunt …)

Στις 2 Noεμβρίου παρόμοια τηρουμένων των αναλογιών επιστολή στάλθηκε στον Φιλίπ ντε Μεζιέρ, σύμβουλο τού βασιλιά (consiliarius regius), ο οποίος διατηρούσε ακόμη μεγάλη επιρροή έχοντας αποσυρθεί σε μοναστήρι στο Παρίσι και ο οποίος ήταν γνωστός φίλος τής Βενετίας.

[←103]

Livre des faits, επιμ. Buchon, III, μέρος II, κεφ. xxxi, σελ. 641-46 και Michaud και Poujoulat, Nouvelle collection des Mémoires, II, μέρος 11, κεφ. ό. π., σελ. 285-90. H επιστολή τού Μπουσικώ έχει επίσης ανατυπωθεί στον Delaville le Roulx, II, αριθ. xxxv, σελ. 157-66, ο οποίος τη χρονολογεί λάθος στις 7 Ιουνίου. Η περιγραφή τής μάχης τής Μεθώνης, όπως παρέχεται στο Livre des faits [PL II, κεφ. xxvi–xxvii], βρίσκεται φυσικά γενικά σε συμφωνία με το περιεχόμενο τής επιστολής, παράφραση τής οποίας υπάρχει στον Stella, Ann. genuenses, ad ann. 1404, στο RISS, XVII. στήλες 1203-4, καθώς και στον Uberto Foglietta, Dell’ Istorie di Genova, βιβλίο ix, μετάφρ. Francesco Serdonati, Τζένοβα, 1597, σελ. 392-93.

[←104]

Stella, Ann. genuenses, στο RISS, XVII, στήλη 1204D, Foglietta, Dell’ Istorie di Genova, βιβλίο ix, σελ. 393. Η πρόκληση τού Μπουσικώ έκανε προφανώς κάποια εντύπωση στη Βενετία, όπου τη γνώριζε ο ανώνυμος συγγραφέας τού «Cronachetta veneziana» στο Archivio veneto, XVII (IX, 1879), 308-9.

[←105]

Πρβλ. H. Kretschmayr, Gesch. v. Venedig, II (1920, ανατύπ. 1964), 251-61, με σημειώσεις για τις πηγές, στο ίδιο, σελ. 612-14.

[←106]

Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxxvi, σελ. 167-69, M. de Bouard, Les Origines des guerres d’ Italie (1936), σελ. 279-80.

[←107]

R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο X, αριθ. 17-18, σελ. 313-14, Delaville le Roulx, II, xxxvii-1, σελ. 170-73, με ημερομηνία 18 Ιουνίου 1406. Ο Ενετός συμβολαιογράφος Φραντσέσκο Μπεβαζάνο στάλθηκε στη Γένουα για να ρυθμίσει τα προκαταρκτικά. Η αποστολή του έχει προφανώς ημερομηνία Ιανουαρίου 1405 και υπάρχει στο Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλα 163-164, όπου ο τίτλος τού φύλλου 163 φέρει λανθασμένα ημερομηνία Δεκεμβρίου 1405.

[←108]

Ο Delaville le Roulx, France en Orient, I, 491-97 έχει αναλύσει τη συνθήκη τής 28^ης Ιουνίου 1406 και έχει δημοσιεύσει το κείμενο [στο ίδιο, II, αριθ. xxxvii-2, σελ. 173-95]. Η συνθήκη συνοψίζεται επίσης από τον R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο X, αριθ. 19, σελ. 314-15, ο οποίος δίνει την ποινή ως 25.000 φλουριά, ενώ σημειώστε επίσης αριθ. 20-27, 29. Η συνθήκη δημοσιεύθηκε στη Βενετία στις 25 Ιουλίου.

[←109]

Delaville le Roulx, France en Orient, Ι, 498-502 και II, αριθ. xxxviii, σελ. 200-17.

[←110]

Η εκτίμηση τού Αμαδέου, όπως παρέχεται από τον Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xxxviii, σελ. 200-17, φαίνεται ότι καταλογίζει στη Γένουα την πληρωμή 101.367 δουκάτων στη Βενετία. Ο Antonio Morosini, Chronique, I, 244 δίνει το ποσό ως 95.765 δουκάτα. Πρβλ. M. de Rouard, Les Origines des guerres d’ Italie (1936), σελ. 339-40.

[←111]

Για τη σύνοδο τής Πίζας βλέπε Noel Valois, La France et le Grand Schisme d’ Occident, IV (Παρίσι, 1902, ανατύπ. Χίλντεσχάιμ, 1967), κεφάλαια I και II και ειδικά σελ. 57, 98-104, 112-14 για το εδώ θέμα.

[←112]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 4, φύλλα 48-50, ιδιαίτερα φύλλο 49, με ημερομηνία 18-21 Αυγούστου 1409 και βλέπε την περιγραφή στον Antonio Morosini, Chronique, επιμ. Lefevre-Pontalis και Dorez, I (1898), 260-68, ο οποίος τοποθετεί εσφαλμένα την αποφασιστική ψηφοφορία στις 22 Αυγούστου. Σημειώστε επίσης Valois, La France et le Grand Schisme, IV, 112-13.

[←113]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 4, φύλλο 38, με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1409:

«Να γραφεί με αυτή τη μορφή προς την κυβέρνηση και το συμβούλιο τής Γένουας: Ένδοξε και λαμπρέ αδελφέ και σεβάσμιοι αγαπητοί φίλοι, μόλις λάβαμε την πρώτη τού μηνός τις επιστολές σας, που γράφηκαν στη Γένουα στις 15 τού περασμένου Ιουνίου, οι οποίες περιλαμβάνουν σαφώς, ότι ο σοφός νομικός διδάσκαλος κύριος Ίνγκο ντε Γκριμάλντι, τον οποίο στείλατε ενώπιόν μας ως απεσταλμένο σας για την υπόθεση τής απόφασης εναντίον τής κοινότητάς σας και ευνοϊκής για εμάς, που γνωστοποίησε στη λαμπρή αδελφότητά σας ο ίδιος ο ευγενής άρχοντας κόμης τής Σαβοΐας ύστερα από μακρά διαβούλευση και με πολύ μεγάλη ωριμότητα, και για την οποία ζητάτε από εμάς να θελήσουμε να την υποβάλουμε σε νεα εξέταση, επιλέγοντας με κοινή συναίνεση τον δικαστή και ότι αν μπορούσε να πάρει αυτό από εμάς, όπως γράφετε, ένας τέτοιος τρόπος θα σάς φαινόταν ευεργετικός και για τα δύο μέρη, απεμπλέκοντας και τα δύο μέρη. Εμείς όμως νομίζουμε ότι σε καμμία περίπτωση δεν θέλουμε να επανεξεταστεί και να τεθεί σε αμφισβήτηση η απόφαση για μια υπόθεση, που είχε τόσο πολλές φιλόνεικες περιελίξεις και κράτησε τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και έχουν γίνει όλες οι εργασίες και εδώ και στη Γένουα και στη Φλωρεντία και τελικά και στη Σαβοϊα, ενώ επιπλέον αυτό το ξανάνοιγμα τής υπόθεσης νομίζουμε και δεν αμφιβάλλουμε, όπως σαφώς γνωρίζετε, ότι δεν μπορεί να γίνει χωρίς μείωση τής τιμής τού εν λόγω λαμπρού άρχοντα κόμη τής Σαβοϊας, ο οποίος δεν αρνήθηκε να μελετήσει τις δικές σας και τις δικές μας απόψεις, εργαζόμενος σκληρά για να εκδώσει την προαναφερθείσα απόφαση.

(Quod scribatur in hac forma regimini Janue et consilio: Illustris et magnifice frater ac venerabiles amici karissimi, litteras vestras datas Janue xv mensis Junii proxime elapsi primo mensis instantis recepimus effectualiter continentes qualiter sapiens legum doctor dominus Inghus de Grimaldis, quem in vestrum oratorem ad nostram presentiam transmisistis pro facto sententie contra comunitatem vestram in nostrum favorem per illustrem dominum comitem Sabaudie cum multa deliberatione et maturitate late, retulit vestre magnifice fraternitati se nos requisivisse quod vellemus nos summittere cognitioni novi iudicis comuni assensu eligendi et quod istud a nobis obtinere non valuit licet ut scribitis talis modus vobis videretur partium utrique saluber et iuri utriusque partis expediens. Nobis autem nequaquam apparuit rem decisam cum tot litium anfractibus et tanto temporis cursu et tot tractatibus habitis et hic et Janue et Florentie et tandem in Sabaudia velle in dubium revocare cum istud aperte videamus nec dubitemus quin etiam vos manifeste cognoscatis non posse fieri sine diminutione honoris dicti illustris domini comitis Sabaudie qui contemplatione vestra et nostra non recusavit arduitatem laboris in decidendo premissam litem.

Επειδή ακόμη δεν θεωρούμε ότι μπορεί να δηλώνεται κάτι περισσότερο από τα δικαιώματα των δύο μερών, τα οποία έγιναν φανερά από τις αποφάσεις που πάρθηκαν κατά τα ανωτέρω και επειδή αλήθεια προσθέτετε, ότι λόγω τής περιγραφής τού εν λόγω κύριου Ίνγκο σκέφτεστε να υποβληθεί έφεση και να παρεμβληθούν άλλα ένδικα μέσα από τούς δικούς σας συνδίκους και πρέσβεις επί τής ως άνω απόφασης και να επιδιώξετε το δικαίωμά σας πριν από τη σύγκληση τής συνόδου τής Πίζας και στη συνέχεια, μετά την εκλογή εκεί τού ανώτατου ποντίφηκα, να δηλώσει για την εν λόγω ποινή αυτό που ο ίδιος κρίνει, διαφορετικό ισως από αυτό που επιλέγουμε, όπως μάς πρόσφερε από την πλευρά σας ο ίδιος κύριος Ίνγκο σχετικά με τον τρόπο που θα ασκήσετε την έφεση, απαντούμε, ότι η υπέροχη αδελφότητά σας πρέπει να είναι βεβαιότατη, ότι, όπως γράφετε ότι έχετε συμβουλευτεί νομικούς, έτσι θα έχουμε επίσης και εμείς λογικές και επεξεργασμένες συμβουλές διάσημων και επιδέξιων νομικών και όχι μόνο ενός, αλλά διαφόρων, μεμονωμένα και συλλογικά, ώστε να μπορούμε να αιτιολογήσουμε τι έγινε αντιληπτό στην πραγματικότητα στην υποτιθέμενη προαναφερθείσα προσφυγή σας, οι οποίοι, συγκλίνοντας σε μία γνώμη, έχοντας εξετάσει τα άρθρα τής ειρήνης που έγινε στο Τορίνο και την ελευθερία που δόθηκε από τα δύο μέρη στον εν λόγω λαμπρό άρχοντα κόμη Σαβοϊας και έχοντας επίσης εξετάσει όλα τα άλλα γραπτά που ανήκουν στην υπόθεση, χωρίς αμφιβολία θα επιβεβαιώσουν σταθερά, ότι η εν λόγω απόφαση ήταν ευρεία, σύμφωνα με την αληθινή δικαιοσύνη και ισότητα και με καλό, ώριμο και σοβαρό σκεπτικό, ενώ ήταν και πολύ ευνοϊκή για εσάς, με μείωση μεγάλου μέρους εκείνων των χρηματικών ποσών που θα ήταν δίκαια για εσάς για τις ζημιές που εσείς προκαλέσατε σε εμάς. Επίσης οφείλετε τώρα να πληρώσετε τα ποσά αυτά για την προστασία τής τιμής και τής φήμης σας, να ικανοποιήσετε τα χρέη σας, βάζοντας στην άκρη οποιαδήποτε προσφυγή ή επαναζήτηση ή καθυστέρηση, για την οποία προσφυγή ή επαναζήτηση δεν ήταν ούτε είναι δυνατό να υπάρξει χώρος. Αλλά πρέπει να εκτελεστεί πλήρως από τη δική σας κοινότητα η προαναφερθείσα δικαστική απόφαση και να δεσμευτείτε αναπόσπαστα σε όλα και για όλα, σύμφωνα με τα περιλαμβανόμενα στα άρθρα αυτής τής ειρήνης…».

Cum etiam non putemus amplius posse manifestari iura utriusque partis quam manifestata sint ex premissis tractatibus habitis ut supra, verum quia subiungitis quod propter relationem dicti domini Inghi deliberastis super appellatione et aliis remediis interpositis per sindicos et ambaxiatores vestros a sententia prefata ius vestrum velle prosequi coram concilio Pisis congregato et deinde coram summo pontifice ibi eligendo et declaratione predicte sententie pro posse obtinere nisi forte eligeremus que ipse dominus Inghus nobis obtulit parte vestra circa modum prosequendi appellationem, respondemus quod vestra magnifica fraternitas debet esse certissima quod, sicut scribitis vos habuisse consilia iuristarum, ita etiam nos volumus habere sanum et deliberatum consilium famosorum et peritissimorum iuristarum et non unius tantum sed diversorum et singulariter et collegialiter ut haberemus quid sentirent in facto asserte appellationis vestre predicte qui in una opinione convenientes inspecto capitulo pacis celebrate Taurini ac libertate per partes data dicto illustri domino comiti Sabaudie inspectisque omnibus aliis scripturis ad rem spectantibus absque dubio constanter affirmant quod ipsa sententia lata fuit secundum veram iustitiam et equitatem et cum bono, maturo et gravi consilio et in magnum favorem vestrum et cum diminutione magne partis illarum quantitatum pecunie quas iuste a vobis pro dannis per vos nostris illatis habere debebamus, quas quantitates iam etiam debuissetis soluisse pro conservatione honoris et fame vestre vestrique debiti satisfatione qualibet appellatione seu reclamatione atque mora semotis, que siquidem appellatio seu reclamatio locum habere non potuit nec potest, sed per vos vestramque comunitatem debet premissa sententia executioni plene et integraliter mandari in omnibus et per omnia secundum continentiam capituli dicte pacis…)

[←114]

Για την απώλεια τής Γένουας από τον Μπουσικώ στις αρχές Σεπτεμβρίου 1409 βλέπε Giorgio Stella, Annales genuenses, ad ann. 1409, στο RISS, XVII, στήλες 1220E-1226, Religieux de Saint-Denys, επιμ. M. L. Bellaguet, IV (Παρίσι, 1842), 254-66, 404, 406, Antonio Morosini, Chronique, I, 270-304, 308-11, με σημειώσεις Lefevre-Pontalis, M. de Bouard, Les Origines des guerres d’ Italie (1936), σελ. 377-85. Πρβλ. Valois, La France et le Grand Schisme, IV, 131-32. Υπάρχει συνοπτική βιογραφία τού Μπουσικώ από τον Louis Brehier στο Dictionnaire d’ histoire et de geographie ecclesiastiques, IX (1937), στήλες 1473- 87.

[←115]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 4, φύλλο 83, με ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1409:

«Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πόλη τής Γένουας διοικείται και κυβερνάται υπό το καθεστώς και την προστασία τού κύριου βασιλιά Γαλλίας, όπως είναι προφανές σε όλους, και αφού λάβαμε υπόψη τον τρόπο και την τάξη που προέρχεται από τα χέρια του, συμπεραίνεται ότι ο εν λόγω κύριος βασιλιάς τής Γαλλίας δεν πρέπει να υποστεί ζημιά για χάρη της, γιατί είναι πιο ασφαλές και χρήσιμο για το κράτος μας να απαντήσουμε σε αυτούς τούς Γενουάτες [δηλαδή στον Θεόδωρο μαρκήσιο τού Μονφερράτ διοικητή για τη λαμπρή κοινότητα Γένουας και στο σεβαστό συμβούλιο των Γερόντων, στο ίδιο, φύλλο 83] με δικό μας απεσταλμένο προφορικά παρά με επιστολές, ώστε να μη μπορεί κανένας να πει ότι είδε τις επιστολές μας και να μπορούμε να έχουμε δικό μας απεσταλμένο στη Γένουα από καιρό σε καιρό, για να ενημερωνόμαστε για αυτά τα πράγματα που ακολουθούν στα εν λόγω μέρη, αποφασίζεται ότι πρέπει να σταλεί στη Γένουα ένας δικός μας νοτάριος, με τον οποίο πρέπει να δοθεί απάντηση στην εν λόγω επιστολή [δηλαδή τη γραμμένη στη Γένουα στι 12 Νοεμβρίου…]» [φύλλο 83].

(Quia considerato quod civitas Janue regebatur et gubernabatur sub regimine et protectione domini regis Francie, sicut omnibus est manifestum, et considerato modo et ordine quibus extracta est de manibus suis, presumendum est quod dictus dominus rex Francie non debeat istam iniuriam pati propter quod securius est et utilius pro nostro dominio facere responsionem dictis Januensibus per nuntium nostrum oretenus quam per literas ut nonnumquam dicte nostre litere possint per aliquem videri et quod habendo nuntium nostrum in Janua poterimus de tempore in tempus de his que in dictis partibus sequentur esse informati, vadit pars quod mitti debeat Januam unus noster notarius per quem fieri debeat responsio litere predicte)

[←116]

Στο ίδιο, Reg. 4, φύλλο 97, με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1410.

[←117]

Στο ίδιο, Reg. 4, φύλλο 12. Η εξέγερση τής Χίου κατεστάλη τον Ιούνιο τού 1409. P. P. Argenti, The Occupation of Chios by the Genoese …. I (Καίμπριτζ, 1958), 162-65.

[←118]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 4, φύλλα 120-121.

[←119]

Στο ίδιο, Reg. 4, φύλλο 154.

[←120]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 4, φύλλο 87. Πρβλ. Thiriet, Regestes, II, αριθ. 1362, σελ. 88-89 και Dölger, Regesten, μέρος 5, αριθ. 3327, σελ. 97.

[←121]

Froissart, Chroniques, xvi, 61-64. O Delaville le Roulx, France en Orient, I, 322 και πρβλ. σελ. 327-28 πιστεύει την ιστορία.

[←122]

Τον Ιανουαριο, Μάρτιο και Απρίλιο (1403) η Γερουσία είχε μόλις αρνηθεί να δώσει σε πρεβευτές που στάλθηκαν από τον Σίγκισμουντ τα 21.000 δουκάτα που διεκδικούσε αυτός ως ενοίκιο (census) τριών ετών [Ljubić, Listine, στο MHSM, IV, αριθ. dcxxxiv-dcxxxvii, dcxxxix, σελ. 473, 475-76, 477].

[←123]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 46, φύλλα 109-110, παρεχόμενο από τον Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xviii, σελ. 59-67. H Γερουσία έγραψε επίσης στον Κάρολο ΣΤ’, ενώ ο Γκουαλφρεντίνι πήρε εντολή να μάθει ο,τιδήποτε μπορούσε «για τις προθέσεις τού άρχοντα βασιλιά» (de intentione domini regis) [στο ίδιο, II, αριθ. xxxi, σελ. 127-28]. Ο ενετικός στόλος είχε προσφάτως την εχθρική συνάντηση με τον Μπουσικώ στη Μεθώνη, η οποία πρόσθετε στις δυσκολίες τής αποστολής τού Γκουαλφρεντίνι.

[←124]

Religieux de Saint-Denys, Chronique, IV, 150 και εξής, 170-71.

[←125]

Edouard Perroy, The Hundred Years War, μετάφρ. W. B. Wells, Νέα Υόρκη, 1951, σελ. 226.

[←126]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 47, φύλλο 78, παρεχόμενο από τον Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xix, σελ. 68-70.

[←127]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 47, φύλλο 78, Delaville le Roulx, France en Orient, II, αριθ. xix, σελ. 70-71.

[←128]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 8, φύλλα 165-166, Delaville le Roulx, II, αριθ. xx, σελ. 72-74. Από τον Δεκέμβριο τού 1401, από τη μέρα κιόλας τής στέψης του, όταν έγραφε στον δόγη Μικέλε Στένο τής Βενετίας, τα έγγραφα αποκαλύπτουν την πρόοδο τού Λάντισλας στην κατεύθυνση τής κατοχής τής Δαλματίας [Ljubić, Listine, στο MHSM, IV, αριθ. dcix-dcxli, σελ. 442 και εξής].

[←129]

R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, III, βιβλίο x, αριθ. 87-93, 99, σελ. 340-43, ιδιαίτερα αριθ. 88. Καθένας στη Βενετία γνώριζε το κόστος τού αρχιπελάγους τού Ζάνταρ, «Cronachetta veneziana», στο Archivio veneto, XVII (IX. 1879), 317.

[←130]

H. Kretschmayr, Gesch. v. Venedig, II (1920, ανατύπ. 1964), 261-70 και Roberto Cessi, La Repubblica di Venetia e il problema adriatico, Νάπολη, 1953, σελ. 110-31, 142-58.

[←131]

Οι Τούρκοι πήραν την Αυλώνα τον Ιούνιο τού 1417, για το οποίο βλέπε την απόφαση τής Ενετικής Γερουσίας με ημερομηνία 19 Ιουλίου στο Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 52. φύλλο 36:

«Να γραφεί στο βαΐλο και στρατιωτικό διοικητή Κέρκυρας και στους συμβούλους με αυτή τη μορφή, δηλαδή: Πήραμε τις επιστολές σας με ημερομηνία 27 και 28 τού περασμένου Ιουνίου, με τις οποίες κατανοήσαμε όλα όσα ακολούθησαν για την υπέροχη κυρία τής Αυλώνας και το κράτος της, το οποίο πέρασε στα χέρια των Τούρκων, καθώς και για τη φροντίδα σας για τον εξοπλισμό τής δικής μας γαλιότας που υπάρχει εκεί, για την προστασία τού νησιού και των πιστών μας πλέοντας σε αυτή τη θάλασσα…» και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 97-98.

(Quod scribatur baiulo et capitaneo Corphoi et consiliariis in hac forma, videlicet: Recepimus litteras vestras datas xxvii et xxviiii Junii preteriti per quas vidimus omnia que secuta sunt de magnifica domina Avalone et statu suo qui pervenit ad manus Teucrorum ac de provisione per vos facta in armando galeotam nostram ibi existentem pro conservatione insule et fidelium nostrorum per illa maria navigantium …)