Σημειώσεις κεφαλαίου 9

[←1]: Ενώ η Άκρα (Acre) βρισκόταν υπό πολιορκία και επίσης αφού είχε πέσει, γινόταν συζήτηση για σταυροφορία. Βλέπε Heinrich Finke, Acta Aragonensia, I (Βερολίνο και Λειψία, 1908), έγγραφα 1-2, 7, σελ. 1-7, 11-13 και σημείωσε το έργο των σταυροφορικών δημοσιολόγων, αναφορά στο οποίο γίνεται πιο κάτω.

[←2]: Εκτεταμένη συλλογή πηγών, κυρίως τής περιόδου 1296-1311, έχει γίνει από τον Γάλλο αρχειοφύλακα Pierre Dupuy, Histoire du différence entre le pape Boniface VIII et Philippe le Bel, roy de France (Ιστορικό τής διαφοράς μεταξύ τού πάπα Βονιφάτιου Η΄ και τού Φιλίππου τού Ωραίου, βασιλιά τής Γαλλίας), Παρίσι, 1655, ανατύπ. Τουσκόν, 1963. Τα φιλο-παπικά και φιλο-βασιλικά φυλλάδια τής περιόδου αναλύονται από τον Richard Scholz, Die Publizistik zur Zeit Philipps des Schönen und Bonifaz’ VIII (Η δημοσιολογία την εποχή τού Φιλίππου τού Ωραίου και τού Βονιφάτιου Η΄), Στουγκάρδη, 1903, ανατύπ. Άμστερνταμ, 1969.

[←3]: Για τις συνθήκες στην παπική κούρτη (και για το ζήτημα τής Πίζας) την εποχή τής εγκατάστασης τού Κλήμεντος Ε΄ στην Αβινιόν, βλέπε στον Finke, Acta Aragonensia, I, έγγραφα 354 και εξής, σελ. 529 και εξής] επιστολές τού Βιδάλ ντε Βιλλανόβα προς τον Ιάκωβο Β΄ (James II) τής Αραγωνίας τον Μάρτιο και τον Απρίλιο τού 1309. Tο Δομινικανό μοναστήρι, νοτιοδυτικά τού (μεταγενέστερου) παπικού ανακτόρου, ήταν ο τόπος σύγκλησης των κογκλαβίων τού 1334 και τού 1342.

G. M. Thomas (επιμ.), Dipl. ven.-lev., I (Βενετία, 1880, ανατύπ. Νέα Υόρκη, 1965), έγγραφο αριθ. 1, σελ. 1-2. Oι Ενετοί οργάνωσαν μια τρομερή ναυτική επίδειξη μπροστά στην Κωνσταντινούπολη στις 21-22 Ιουλίου 1302, για την οποία βλέπε R. J. Loenertz, «Notes d’ histoire et de chronologie byzantines», Revue des études byzantines, XVII (Παρίσι, 1959), 158-62. Στη βυζαντινή αυτοκρατορία, παρά την αναφορά στο κείμενο ότι οι αρχές τού 14^ου αιώνα αποτελούσαν σχετικά ειρηνική περίοδο, οι συνθήκες μερικές φορές πλησίαζαν στο χάος. Η Καταλανική Εταιρεία, μη έχοντας απασχόληση αφού η ειρήνη τής Καλταμπελλότα (31 Αυγούστου 1302) είχε τερματίσει είκοσι χρόνια πολέμου μεταξύ των οίκων Ανδεγαυών και Αραγωνίας, είχε έρθει στην ανατολή υπό τις διαταγές τού ριψοκίνδυνου Ρότζερ ντε Φλορ (Roger de Flor), για να βοηθήσει τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο να ανακόψει την προέλαση των Tούρκων στη Μικρά Ασία. Η Εταιρεία έφτασε στην Κωνσταντινούπολη τον Σεπτέμβριο τού 1303, πέρασε τον χειμώνα στην Κύζικο στη νότια ακτή τής Προποντίδας (στην Ανατολία) και πολέμησε επιτυχώς εναντίον των Tούρκων κατά τη διάρκεια τής άνοιξης και των αρχών τού καλοκαιριού τού 1304. Ο Ανδρόνικος ανακάλεσε τότε τον Ρότζερ ντε Φλορ και την Εταιρεία από τη Μικρά Ασία, όπου η παρουσία τους αποτελούσε τόσο μεγάλη απειλή για τούς Έλληνες κατοίκους, όσο και για τούς Τούρκους εισβολείς.

Ο Ρότζερ και η Εταιρεία εγκαταστάθηκαν στην Καλλίπολη (τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο τού 1304). Όταν ο γιος τού Ανδρόνικου και συνηγεμόνας Μιχαήλ Θ΄ συνεργάστηκε στη δολοφονία τού Ρότζερ στα τέλη Απριλίου 1305, η Εταιρεία βρέθηκε σε πόλεμο με τούς Βυζαντινούς. Για περισσότερο από δύο χρόνια, μέχρι την απόσυρσή της δυτικά το καλοκαίρι τού 1307, η Εταιρεία λεηλατούσε τη Θράκη και απειλούσε την Κωνσταντινούπολη, όπου η πείνα αποδεκάτιζε τον πληθυσμό κατά τη διάρκεια τού φοβερού χειμώνα τού 1306-1307. Ενώ ο Ανδρόνικος αναζητούσε μάταια συμμάχους εναντίον τής Εταιρείας και ο Έλληνας πατριάρχης Aθανάσιος χλεύαζε την αδιαφορία των Βυζαντινών αξιωματούχων και των πλουσίων απέναντι στα δεινά των φτωχών συμπατριωτών τους, φαινόταν ότι η αυτοκρατορία θα κατέρρεε, για το οποίο βλέπε την λεπτομερή περιγραφή τής A. E. Laiou, Constantinople and the Latins: The Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328 (Κωνσταντινούπολη και Λατίνοι: Η εξωτερική πολιτική τού Ανδρόνικου Β΄), Καίμπριτζ, Μασσ., 1972, σελ. 130-99 και πρβλ. Roger Sablonier, Krieg und Kriegertum in der Crònica des Ramon Muntaner (πόλεμος και πολεμιστής στο Χρονικό τού Ραμόν Μουντανέρ), Βέρνη και Φρανκφούρτη, 1971.

[←5]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 7, σελ. 12-16. Ο Ανδρόνικος επικύρωσε το σύμφωνο στις 7 Μαρτίου 1303 [στο ίδιο, I, αριθ. 8, σελ. 16-19]. Πρβλ. Γεώργιο Παχυμέρη, ο οποίος σημειώνει τόσο την ενετο-βυζαντινή εκεχειρία όσο και την τουρκική προέλαση [Ανδρόνικος Παλαιολόγος, IV, 24 (CSHB, Βόννη, II, 326-27)]:

Έστειλε τότε ανθρώπους στον κυβερνήτη των σκαφών για να τον κατακρίνουν για την παραφροσύνη και το θράσος του, γιατί όταν μπόρεσαν να στείλουν πρεσβεία και να συζητήσουν μαζί του, μιλώντας για τα δικαιώματά τους, εκείνοι είχαν ενωθεί με τούς πειρατές για να εμπλακούν σε ληστεία μαζί τους. Λέγοντας αυτά τα λόγια σε εκείνους που δεν πρότειναν παρά τη διαταγή τής γενικής τους συνέλευσης και αφού κι εκείνοι μετάνιωναν τώρα για τις επαίσχυντες ενέργειές τους, βρήκε ικέτες αντί για αντιπάλους και πειθήνιους στην ειρήνη αυτούς τούς προηγουμένως πολύ εχθρικούς ανθρώπους, με την προϋπόθεση ότι θα καταργούνταν τα ενέχυρα. Γιατί ήθελαν και αυτοί τη συνθήκη και ζητούσαν να αποφανθούν επ’ αυτής, με μόνη προϋπόθεση να επιλυθούν οι διαφορές που αφορούσαν τα ενέχυρα. Αλλάζοντας στάση, οι Ενετοί υπέβαλαν αυτό το αίτημα και ο αυτοκράτορας συναίνεσε να δεχτεί συνθήκη πολλών ετών και, αφού έστειλε πρεσβεία υπό αυτές τις συνθήκες, συνήψε τη συνθήκη ειρήνης. Γιατἰ επείγων ήταν άλλος αγώνας, εναντίον των Τούρκων, που κύκλωναν όλη την Ανατολή σαν από θάλασσα σε θάλασσα. Διάφοροι κίνδυνοι περικύκλωναν εδώ κι εκεί τούς δύστυχους Ρωμαίους, ενώ όλοι οι κάτοικοι τής Μεσοθυνίας μετανάστευσαν, αφού ο Μουζάλων, ο καθιερωμένος κυβερνήτης αυτών των περιοχών, είχε υποστεί σοβαρή οπισθοδρόμηση.

«…καὶ τότ’ ἀποστείλας πρὸς τὸν τῶν νηῶν ἡγεμονεύοντα τὴν ἀπόνοιαν κατωνείδιζεν καὶ τὴν τόλμαν, οἷς ὅτι παρόν πρεσβείαν πέμπειν καὶ πρὸς αὐτὸν εἰς λόγους καθίστασθαι, περί τῶν κατά σφᾶς δικαίων λέγοντας, οἱ δὲ πειραταῖς μιχθέντες τὰ ληστῶν σὺν ἐκείνοις πράττοιεν. ταῦτα λέγων τοῖς μηδέν ἄλλο προτείνουσιν ἤ τὴν τοῦ κοινοῦ σφῶν συνεδρίου πρόσταξιν, ἐπεί τοὐντεῦθεν καὶ τούτοις τῶν αἰσχίστων ἔργων μετέμελεν, ἱκέτας τοῦ λοιποῦ ἀντ’ ἀντιστατῶν εἶχε καὶ εὐπειθεῖς πρὸς εἰρήνην τοὺς πρίν ἐχθίστους, εἰ λύοιντο τὰ ένέχυρα˙ τὰς γὰρ σπονδάς καὶ αὐτούς θέλειν, καὶ ἀξίουν ἐπὶ ταύταις ἐπιταχθῆναι, λυομένων μόνον τῶν κατά τὰ ἐνέχυρα διαμφισβητήσεων. ταῦτ’ ἐκεῖνοι μεταβαλλόμενοι καθικέτευον, καὶ βασιλεὺς κατένευε τὰς ἐπὶ χρόνοις σπονδάς προσιέμενος, καὶ οὕτω πρεσβείαν στειλάμενος τὰς εἰρηνικάς ἐτάμετο. πόνος γὰρ ὁ τῶν Περσῶν ἤπειγεν ἄλλος, κυκλούντων ὥσπερ ἀπὸ θαλάσσης εἰς θάλασσαν τὴν ἀνατολήν ἅπασαν. καὶ ἀλλαχοῦ μὲν ἄλλοι κίνδυνοι τοῖς ταλαιπώροις Ῥωμαίοις περιειστήκεισαν, τὰ δὲ κατά Μεσοθινίαν πᾶσαν καὶ ἀπανέστησαν σφαλέντος τὰ μεγάλα τοῦ εἰς ἡγεμόνα τούτων ταχθέντος Μουζάλωνος.»

Τους Ενετούς απασχολούσαν πολύ «τα σκάνδαλα που είχαμε σε περασμένες εποχές με τούς Γενουάτες» (propter scandala que habebamus olim cum Januensibus) [σελ. 14], επειδή μεγάλο μέρος τής αναταραχής που υπήρχε τότε στα ελληνικά ύδατα οφειλόταν στην επίμονη προτίμηση τού Ανδρόνικου Β΄ για τούς Γενουάτες σε σχέση με τούς Ενετούς [Πρβλ. Freddy Thiriet, La Romanie vénitienne au Moyen Age. Le développement et l’ exploitation du domaine colonial vénitien (XII^e-XV^e siècles), Παρίσι, 1959, σελ. 152, 156], η οποία προτίμηση δεν εξέπληττε, αφού ενετική μοίρα είχε πυρπολήσει τη γενουάτικη αποικία στο Πέρα τον Ιούλιο τού 1296 και είχε επίσης καεί αριθμός ελληνικών σπιτιών [Loenertz, «Notes d’ histoire…», Revue des études byzantines, XVII, 166]. Η ενετο-βυζαντινή ειρήνη τού 1302-1303 επανεπιβεβαιώθηκε το 1310, ενώ συνήφθησαν άλλες εκεχειρίες το 1324, το 1331 και το 1342 [Dipl., Ι, 19].

[←6]

O Kάρολος των Βαλώνων (Charles de Valois) ήταν μικρότερος αδελφός τού βασιλιά Φιλίππου Δ΄ τής Γαλλίας. Ο Κάρολος, «γιος βασιλιά, αδελφός βασιλιά, πατέρας βασιλιά και ποτέ βασιλιάς» (fils de roi, frere de roi, pere de roi et jamais roi), παντρεύτηκε την κατ’ όνομα Λατίνη αυτοκράτειρα Κωνσταντινούπολης Αικατερίνη των Κουρτεναί (Catherine de Courtenay) στις 28 Ιανουαρίου 1301, την εικοσάχρονη κόρη τής Βεατρίκης Ανδεγαυής (Beatrice d’ Anjou) και τού Φιλίππου, τού μεγαλύτερου γιού τού Λατίνου αυτοκράτορα Βαλδουΐνου Β΄ (Baldwin II). Η Αικατερίνη των Κουρτεναί πέθανε τον Οκτώβριο τού 1307, αφήνοντας τον λατινικό αυτοκρατορικό τίτλο στην κόρη της Αικατερίνη των Βαλώνων (Catherine de Valois), η οποία αργότερα παντρεύτηκε τον Φίλιππο τού Τάραντα (στις 30 Ιουλίου 1313), έναν από τούς πολλούς γιούς τού Καρόλου Β΄ Ανδεγαυού τής Νάπολης.

Γα τον Κάρολο των Βαλώνων και το αυτοκρατορικό του όνειρο βλέπε ιδιαίτερα A. E. Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 200-20, 233-37, 240-41 και πρβλ. Jean Longnon, L’ Empire latin, Παρίσι, 1949, σελ. 281, 295-98, J. Delaville le Roulx, La France en Orient au XIV^e siècle (Η Γαλλία στην Ανατολή κατά τον 14^ο αιώνα), Παρίσι, 1886, I, 43-47 και H. Moranville, «Les Projets de Charles de Valois sur l’ empire de Constantinople (Τα σχέδια τού Καρόλου των Βαλώνων για την αυτοκρατορία Κωνσταντινούπολης)», Bibliothèque de l’ École des Chartes, LI (1890), 63-86, ο οποίος δημοσιεύει από το πρωτότυπο χειρόγραφο τής «Συλλογής Baluze» στη Bibliothèque Nationale τις «ρυθμίσεις και δαπάνες για το ταξίδι τής Κωνσταντινούπολης» (mises et despens pour le voiage de Constantinople), δείχνοντας ότι ο Κάρολος δαπανούσε μεγάλα ποσά «για την υπόθεση τής αυτοκρατορίας» (pour le fait de l’empire).

[←7]: Regestum Clementis Papae V (Ρώμη, 1885-88), annus primus, αριθ. 243, σελ. 40-41, «που εκδόθηκε στη Λυών 19 μέρες πριν από τις καλένδες Φεβρουαρίου» (datum Lugduni XVIIII Kal. Februarii), δηλαδή στις 14 Ιανουαρίου». Πρβλ. C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, I (1913, ανατύπ. 1960), 13, 451, σύμφωνα με τον οποίο ο Γκυ ντε Πλαιγύ ήταν επίσκοπος τού Σενλί, επισκοπής υπαγόμενος στη Ρεμς, από το 1291 μέχρι τον θάνατό του στις 9 Μαΐου 1308. Για την επιστολή τού Βενέδικτου ΙΑ΄ προς τον Γκυ ντε Πλαιγύ με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1304, στην οποία αναφερόταν ο Κλήμης και από την οποία πήρε τη φρασεολογία τής δικής του επιστολής, βλέπε Chas. Grandjean, Les Registres de Benoit XI, Παρίσι, 1883-1905, αριθ. 1006, στήλες 605-7. Την ίδια μέρα ο Βενέδικτος είχε κάνει έκκληση «σε όλους τούς πιστούς τού Χριστού» (universi Christi fideles) να πάρουν μέρος στην εκστρατεία τού Καρόλου των Βαλώνων εναντίον τής βυζαντινής αυτοκρατορίας, «για να ανακτήσουν οι ίδιοι την εν λόγω αυτοκρατορία» (ad recuperandum dictum imperium in personis propriis), χορηγώντας στους συμμετέχοντες τη συνήθη άφεση αμαρτιών [στο ίδιο, αριθ. 1007, στήλες 607-8 και Giuseppe Müller (επιμ), Documenti sulle relazioni delle città toscane coll’ Oriente cristiano e coi Turchi fino all’ anno MDXXXI, Φλωρεντία, 1879, μέρος I, αριθ. lxxv, σελ. 112- 15]. Όμως στις 27 Ιουνίου ο Βενέδικτος έγραψε επίσης στον Κάρολο των Βαλώνων ότι ανέβαλλε τόσο το «γενικό κήρυγμα τού σταυρού» (generalis predicatio crucis) όσο και τη χορήγηση τού φόρου δεκάτης από εκκλησιαστικα εισοδήματα, που είχε ζητήσει ο Κάρολος, μέχρι να βελτιωθούν οι συνθήκες στο βασίλειο τής Γαλλίας, οπότε θα ικανοποιούσε τις επιθυμίες τού Καρόλου [Registres de Benoit XI, αριθ. 108, στήλες 608-9].

[←8]: Reg. Clem. V, annus primus, αριθ. 244, σελ. 41-43. Ο σικελικός φόρος δεκάτης ήταν για δύο χρόνια, όχι για τρία, όπως γράφει ο Βενδικτίνος επιμελητής [ό. π.] εκ παραδρομής. Ο Τζάκοπο ντε Νέρνια ήταν επίσκοπος τής Κεφαλού από το 1304 μέχρι τον θάνατό του, πριν από τις 22 Ιανουαρίου 1324, σύμφωνα με τον Eubel, Hierarchia, I, 182. Δεδομένου ότι η συλλογή αυτού τού φόρου δεκάτης αναβλήθηκε, ο πάπας τον επανεπέβαλε στο νησί τής Σικελίας στις 3 Ιουνίου 1307 [Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1755, σελ. 52-55].

[←9]: Reg. Clem. V, annus primus, αριθ. 246, σελ. 44, Eubel, Hierarchia, Ι, 149 για τον Μπαρτολομμέο. Όμως στον Φίλιππο τού Τάραντα χορηγήθηκε φόρος δεκάτης, που θα συλλεγόταν στο πριγκηπάτο τής Αχαΐας, στη «Ρωμανία» και αλλού, με σκοπό την ανάκτηση τόπων που είχαν καταλάβει οι Έλληνες [Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1604-5, σελ. 17-19, με ημερομηνία 5 Μαΐου 1307].

[←10]: Reg. Clem. V, annus primus, αριθ. 245, σελ. 43-44, με ημερομηνία 14 Ιανουαρίου 1306.

[←11]: Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1758- 59, σελ. 55-56, με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1307, Thomas, Dipl. ven.-levant., I, αριθ. 33-34, σελ. 61-62.

[←12]: Reg. Clem. V, annus primus, αριθ. 247, σελ. 44-45. Η ελπίδα για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων ενέπνευσε ασυνήθιστη σειρά από βούλλες, που απευθύνονταν στους Ιωαννίτες και στον ανώτερω κλήρο σε όλη την Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειιο στις 11 Αυγούστου 1308 [στο ίδιο, annus tertius, αριθ. 2987-2990, σελ. 153-65 και πρβλ. αριθ. 2996-97, 3010, 3219 και αλλού].

[←13]: Reg. Clem. V, annus primus, αριθ. 248, σελ. 45-46, Thomas, Dipl ven.-levant., I, αριθ. 21, σελ. 38, με λάθος ημερομηνία 15 Ιανουαρίου (1306), R. Predelli, Regesti dei Libri Commemoriali, I (Βενετία, 1876), βιβλίο i, αριθ. 260, σελ. 56.

[←14]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 27, σελ. 48-53. Ο Κλήμης Ε΄ και ο Κάρολος των Βαλώνων έκαναν επίσης έκκληση στους Γενουάτες, οι οποίοι είχαν μεγάλα συμφέροντα στο Παλαιολόγειο Βυζάντιο. Τα αίτημά τους για συμμετοχή τής κοινότητας στη «σταυροφορία» απορρίφθηκε [A. E. Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 204-8], αλλά το 1307-1308 η καταλανική Μεγάλη Εταιρεία, που βρισκόταν τότε στην Κασσάνδρεια και τη Μακεδονία, εντάχθηκε στη συμμαχία των Βαλώνων, όπως και ο Στέφανος Ούρος Β΄ (Stephen Uroš II) τής Σερβίας, χωρίς όμως να δεσμευτούν για την ονομαζόμενη σταυροφορία τού Καρόλου [στο ίδιο, σελ. 208-11].

[←15]: Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1768, σελ. 58-60, Thomas, Dipl. ven.-levant., I, αριθ. 28, σελ. 53-55, Predelli, Regesti dei Commem., I, βιβλίο i, αριθ. 308, σελ. 71. Η επιστολή τής 10^ης Μαρτίου 1307 τού Κλήμεντος Ε΄ απευθυνόταν επίσης σε όλους τούς αρχιεπισκόπους και επισκόπους «των [Ενετικών] περιοχών και επαρχιών» (per districtum et provincias [venetas]). Σημειώστε επίσης Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1306, αριθ. 2-5, τομ. XXIII (Μπαρ-λε-Ντουκ, 1871), σελ. 374-76 και πρβλ. αριθ. 12-13, σελ. 379-81. Ο Κλήμης Ε΄ ενθάρρυνε επίσης τούς Ισπανούς σταυροφόρους εναντίον των μουσουλμάνων τής Γρανάδας [στο ίδιο, ad ann. 1309, αριθ. 25 και εξής, τομ. XXIII, σελ. 443 και εξής, ad ann. 1310. αριθ. 44, σελ. 467-68, και ad ann. 1312, αριθ. 53, σελ. 554-55].

[←16]: Reg. Clem. V, αριθ. 1768, σελ. 58-59, Thomas, Dipl. ven.-lev., I, 54.

[←17]

Πρβλ. Walter Norden, Das Papsttum und Byzanz, Βερολίνο, 1903, ανατύπ. Νέα Υόρκη, 1958, σελ. 676-81, με άφθονες αναφορές στις πηγές. Παπικοί εκπρόσωποι συνέχιζαν να συλλέγουν τον σταυροφορικό φόρο δεκάτης στη Γερμανία για το πέρασμα στους Αγίους Τόπους (negotium Terrae Sanctae) [Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1941-44, σελ. 95-98].

Η λατινική προπαγάνδα κατέστρεφε εδώ και καιρό τη φήμη των Ελλήνων. Ένας άγνωστος Γάλλος συγγραφέας τού έτους 1308 αναφέρει [Olgierd Gorka (επιμ.) Anonymi descriptio Europae orientalis, Κρακοβία, 1916, σελ. 6-7 και πρβλ. σελ. 23-25]:

«Ασία, [Μικρά] … αποτελεί μέρος τής Ελλάδας και περιλαμβάνει τις εν λόγω επαρχίες [Bιθυνία, Γαλατία, Ισαυρία κλπ. και] συνορεύει ανατολικά με τούς Τούρκους, προς βορρά με τούς Τάταρους και τούς Ρώσους, δυτικά με τούς Βούλγαρους και τούς Κουμάνους και νότια με τη Θράκη. Η γη είναι άφθονη σε όλα τα πράγματα και γόνιμη σε ψωμί, κρασί, ψάρια, κρέας, χρυσό, ασήμι, μεταξωτά, αλλά οι άνδρες αυτής τής γης είναι πολύ αδύναμoι και σε τίποτα δεν είναι κατάλληλοι για μάχη και για τον λόγο αυτό αποτίουν φόρο τιμής στους Τούρκους και τούς Τάταρους. Έτσι, επειδή δεν ήθελαν να αποτίσουν φόρο τιμής στους Τούρκους, από τότε έχει περάσει ο έβδομος χρόνος [μετρώντας συμπεριληπτικά και αναφερόμενος σε ήττα τού βυζαντινού στρατού από τούς Οθωμανούς στην περιοχή τού Βαφέα, κοντά στη Νίκαια, στις 27 Ιουλίου 1302], ολόκληρη η εν λόγω χώρα λεηλατήθηκε, αποδεκατίστηκε και εξαθλιώθηκε και από αυτό μειώθηκε πολύ η δύναμη τού αυτοκράτορα τής Κωνσταντινούπολης. Οι άνθρωποι που κατοικούν εκεί είναι χριστιανοί, αλλά προδοτικοί σχισματικοί».

(Asia [Minor] … que est pars Grecie continet in se dictas provincias [Bitiniam, Galaciam, Ysauriam, etc.], ab oriente circuncingitur Turcis, a septemtrione Tartaris et Ruthenis, ab occidente Bulgaris et Cumanis, a meridie Tracia. Terra est in omnibus habundans et fertilis in pane, vino, piscibus, carnibus, auro, argento, serico, sed homines illius terre sunt valde inbecilles et in nullo apti ad prelium et ideo reddunt tributum Turcis et Tartaris. Unde quia dictis Turcis nolebant reddere tributum, ab eisdem septimo anno transacto tota terra dicta fuit devastata, depopulata et depauperata et ex hoc multum imperatoris Constantinopolitani diminuta potentia: homines incole dicti Christiani sunt, actamen scismatici perfidi).

O Gorka [στο ίδιο, σελ. xii–xiv] πιστεύει ότι ο συγγραφέας ήταν Γάλλος Δομινικανός. Όπως είναι γνωστό, οι Guillaume Adam, «De modo Sarracenos extirpandi», στο Recueil des Historiens des Croisades, documents armeniens, II (Παρίσι, 1906. και ανατύπ. 1967, 1969), 538-39 και Brocardus, «Directorium ad passagium faciendum», στο ίδιο, II, 455 επίσης υπογραμμίζουν τη δειλία των Ελλήνων: «Η φυλή που ονομάζονται Έλληνες έχουν χάσει την πολεμική τους αρετή, δεν γνωρίζουν τη χρήση των όπλων…» (Gentes enim grece miliciam perdiderunt, usum armorum nesciunt …) [σελ. 538], «άοπλοι και θηλυπρεπείς, δειλοί και φοβισμένοι…» (inermes ut mulieres, timidi et pavidi …) [σελ. 455].

Η δυσφήμηση των Ελλήνων ως αλαζονικών, ράθυμων, ύπουλων, πανούργων και δειλών ήταν συνηθισμένη στους χρονικογράφους και τούς σταυροφορικούς προπαγανδιστές από τον 11^ο αιώνα, για το οποίο βλέπε Sibyll Kindlimann, Die Eroberung von Konstantinopel als politische Forderung des Westens im Hoch- mittelalter: Studien zur Entwicklung der Idee eines lateinischen Kaiserreichs in Byzanz, Zurich. 1969, ιδιαίτερα σελ. 32, 86, 122, 151.

[←18]: Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 2148, σελ. 134.

[←19]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 32, σελ. 59-60, έγγραφο γραμμένο στο Poitou στις 31 Μαΐου 1307.

[←20]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I. αριθ. 30, 35-36, σελ. 58, 62-63, κείμενα με ημερομηνία 29 Mαϊου, 12 και 22 Σεπτεμβρίου 1307. Πρβλ. αριθ. 44, [σελ. 79-81], έγγραφο από το έτος 1309 και Reg. Clem. V, annus secundus, αριθ. 1654, σελ. 30-31.

[←21]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 9-10, σελ. 19-21, επιστολές τού Βενέδικτου ΙΑ΄, «λαμβάνοντας υπόψη … ότι οι Σαρακηνοί τής Αλεξάνδρειας στο έδαφος τής Αιγύπτου δεν είναι μόνο αντίπαλοι τής πίστης … αλλά και εχθροί των χριστιανών…» (considerantes … quod Saraceni Alexandrie terreque Egipti non solum adversarii fidei …, sed etiam populi Christiani sunt hostes…) [σελ. 21].

Η απαγόρευση (prohibita) περιλάμβανε τρόφιμα, κρασί και λάδι, καθώς και όπλα, άλογα, σίδερο και ξυλεία [Reg- Clem. V, annus tertius, αριθ. 3218. σελ. 232-34] και απευθυνόταν στους Ενετούς, Γενουάτες, Aγκωνίτες και άλλους στις 20 Σεπτεμβρίου 1308.

[←22]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 4, σελ. 5-9, κείμενα με ημερομηνία 2 και 5 Αυγούστου 1302 και πρβλ. αριθ. 5-6, 12, 13 και εξής, 18. Για τις ενετικές σχέσεις με την Αίγυπτο ύστερα από την πτώση τής Άκρας (το 1291), βλέπε Wilhelm Heyd, Hist. du commerce du Levant, μετάφρ. Furcy Raynaud, II (Λειψία, 1885, ανατύπ. Λειψία, 1923, Άμστερνταμ, 1967), 37 και εξής. Επίσης Ενετός απεσταλμένος διαπραγματεύτηκε σύμφωνο με την Τύνιδα στις 3 Αυγούστου 1305 [Dipl., I, αριθ. 20, σελ. 33-38], ενώ δόθηκε αμέσως «προνόμιο» (privilegium) σε εμπόρους τής Δημοκρατίας από τον Μογγόλο ιλ-χάνο (il-khan) τής Περσίας [στο ίδιο, I, αριθ. 26, σελ. 47], για το οποίο βλέπε Heyd, ό. π., II, 122-24.

Οι Καταλανοί ήσαν επίσης δραστήριοι στην Αίγυπτο. Τουλάχιστον οκτώ πρεσβείες αντηλλάγησαν μεταξύ Βαρκελώνης και Καΐρου από το 1300 μέχρι τo 1330. Οι Ιάκωβος (James) Β΄ και Αλφόνσο Δ΄ ζητούσαν από τον αν-Νασίρ Νασραντίν Μουχάμαντ (an-Nasir Nasir-ad-Din Muhammad), έναν από τούς μεγαλύτερους σουλτάνους, τη χορήγηση εμπορικών προνομίων στους Καταλανούς εμπόρους, την ανεμπόδιστη πρόσβαση χριστιανών προσκυνητών στον Πανάγιο Τάφο στην Ιερουσαλήμ, το άνοιγμα των Κοπτικών εκκλησιών στο Κάιρο και την απελευθέρωση χριστιανών ομήρων που είχαν πιαστεί κατά καιρούς από τούς Μαμελούκους, για το οποίο βλέπε την ενδιαφέρουσα μικρή μονογραφία τού A. S. Atiya, Egypt and Aragon, Λειψία, 1938, ανατύπ. Λιχτενστάιν, 1966 (στα Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, XXII1-7).

[←23]: Πρβλ. Thomas, Dipl. ven.-lev., 1, αριθ. 29, 31, 37-38, 40 και 47, σελ. 55 και εξής.

[←24]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 39, σελ. 74-75, Predelli, Regesti dei Commem., I, βιβλίο i, αριθ. 381, σελ. 89. Η διακίνηση λαθραίων δεν σταματούσε φυσικά και ο Κλήμης Ε΄ ξαναγυρνούσε αγανακτισμένα στο θέμα [Reg. Clem. V, annus sextus, αριθ. 7118-19, σελ. 241-42, με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1311].

[←25]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 41, σελ. 75-76. Μεταξύ των «επίπονων» προβλημάτων που αντιμετώπιζε ο Κλήμης Ε΄ ήσαν η υπόθεση των Ναϊτών ιπποτών, η υποτιθέμενη αίρεση τού προκατόχου τού Βονιφάτιου Η΄, οι καταλανικές-αραγωνικές προσπάθειες κατάκτησης τού μουσουλμανικού βασίλειου τής Γρανάδας και η επικείμενη σύνοδος που θα πραγματοποιούνταν στη Βιέν (Vienne).

[←26]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 42, σελ. 76-78. Σύμφωνα με το Fragmentum τού Marino Sanudo, επιμ. R. L. Wolff, «Hopf’s So-Called ‘Fragmentum’», στο The Joshua Starr Memorial Volume, Νέα Υόρκη, 1953, σελ. 153, ο Κάρολος των Βαλώνων εγκατελειψε την πρόθεσή του να πάει σε σταυροφορία ύστερα από τον θάνατο, τον Οκτώβριο τού 1307, τής συζύγου του Αικατερίνης, «στην οποία ανήκε το δικαίωμα τής αυτοκρατορίας τής Ρωμανίας» (αλλά προφανώς δεν έκανε τίποτα τέτοιο):

«Αλλά όταν πέθανε η αρχόντισσα Αικατερίνη, η γυναίκα τού … Καρόλου … που διατηρούσε δικαίωμα στην αυτοκρατορία τής Ρωμανίας, δήλωσε ο άρχοντας Κάρολος ότι είχε χάσει την πρόθεση και ως εκ τούτου τα πράγματα απέμεναν πια ανολοκλήρωτα».

(Mortua vero domina Katerina, uxore … Karoli … .eui ius imperii Romanie spectabat, dictus dominus Karolus illam intentionem dimisit, itaque huc usque res absque fine perfecto remansit).

Η ανάγνωση αυτού τού αποσπάσματος στον Hopf, Chroniques greco-romanes, Βερολίνο, 1873, σελ. 173, δηλαδή «… την οποία έστειλε στη Γαλλία…» (… illam in Franciam dimisit …) υποδεικνύει ότι ο Κάρολος έστειλε το σώμα τής συζύγου του στη Γαλλία, πράγμα που είναι βέβαια λιγότερο σχετικό με το απόσπασμα από την αναφορά ότι τώρα εγκατέλειπε τα σχέδιά του για την ανακατάκτηση τής Κωνσταντινούπολης, παρατήρηση την οποία ο Sanudo κάνει αλλού, με πολύ παρόμοια λόγια, σε γνωστή επιστολή [F. Kunstmann, «Studien über Marino Sanudo den alteren, mit einem Anhange seiner ungedruckten Briefe», στο Abhandlungen der historisch. Classe der Königl. Bayerisch. Akademie der Wissenschaften, VII (Μόναχο, 1855), επ. II, σελ. 775]:

«Τέλος πέθανε η σύζυγος τού άρχοντα Καρόλου, η αρχόντισσα Αικατερίνη, κόρη τού κάποτε αυτοκράτορα Φιλίππου [Κουρτεναί], που διατηρούσε δικαίωμα στην αυτοκρατορία. Ως εκ τούτου, ο εν λόγω υπέροχος άρχοντας Κάρολος εγκατέλειψε αυτή την πρόθεση για απόκτηση τής αυτοκρατορίας»

(Demum mortua est uxor domini Caroli, domina Caterina, filia quondam imperatoris Philippi [de Courtenay], ad quam spectabat imperium. Unde predictus magnificus dominus Carolus reliquit intentionem illam de acquirendo imperium).

Το κείμενο Hopf τού Fragmentum τού Sanudo βασίζεται σε χειρόγραφο τής Bibliothèque nationale, fonds français 4792 (προηγουμένως 9644), το οποίο οι Du Cange και Buchon είχαν δημοσιεύσει πριν από αυτόν. Το κείμενο τού Wolff ακολουθεί το χειρόγραφο τής Bodleian βιβλιοθήκης [Laud. Misc. 587], το οποίο παρέχει κάποια πιο ευανάγνωστα τμήματα. Και τα δύο χειρόγραφα είναι τού ύστερου 14^ου αιώνα, ενώ περιέχουν και τα δύο την «Κατάκτηση τής Κωνσταντινούπολης» τού Βιλλεαρδουΐνου ως συμπλήρωμα, από το οποίο ο Wolff πιστεύει ότι ο Sanudo σκόπευε στο «Fragmentum».

Μεταξύ των δαπανών «για ρούχα, υφάσματα και στολίδια» (pro vestibus, pannis et forraturis), δημοσιευμένων από τον K. H. Schäfer από τα μητρώα Εσόδων και Δαπανών (Introitus et Exitus) τού Βατικανού για το έτος 1322, εμφανίζεται το ενδιαφέρον γεγονός ότι στις 26 Ιουλίου

«προμηθευτήκαμε με εντολή τού πάπα μας μέσω τού ευγενούς Π. ντε Βία [ενός ανηψιού τού Ιωάννη ΚΒ΄], για ρούχα που προσφέραμε στον Μαρίνο Σανούντο, τον ονομαζόμενο Τορτσέλλο από τη Βενετία, ο οποίος έφερε στον κύριό μας βιβλία για ενημέρωση για το πέρασμα στους Αγίους Τόπους, για ενδύματα τού προηγούμενου χειμώνα, τρία τεμάχια δηλαδή πανωφόρι, φόρεμα και γυλιό, που αγοράστηκαν γι’ αυτόν από τον Λάπο ντε Πιστόριο, έμπορο τής παπικής κούρτης, από ύφασμα πλεγμένο σε χρώμα μελί, που ήταν 5 οργιές και 2 παλάμες: πληρώθηκαν συνολικά 18 χρυσά φλουριά, 5 σόλιδοι και 6 δηνάρια Τουρ»

(de mandato pape mandantis nobis per nobilem virum P. de Via, quod daremus vestes d. Marino Sanudo alias dicto Torcello de Venetiis, qui libros super informatione passagii Terre Sancte portaverat domino nostro, pro vestibus yeme prox. preterita de 3 garnimentis, videl. supertunicali, tunica et mantica emptis pro eo a Lapo de Pistorio, mercatore curie Romane, de panno marbrino de Melinis, in quo fuerunt 5 canne 2 palmi: 18 fl. 5 s. 6 d. tur.p.)

[Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johann XXII. nebst den Jahresbilanzen von 1316-1375, Πάντερμπορν, 1911, σελ. 215].

[←27]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 43, σελ. 78-79, με παρατιθέμενη προσθήκη από [Chas.] du Fresne Du Cange, Histoire de l’ empire de Constantinople.

[←28]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 45-46, σελ. 82-85, κείμενα με ημερομηνία 3 Oκτωβρίου και 11 Νοεμβρίου 1310.

[←29]: Πρβλ. το αποκαλούμενο Fragmentum τού Marino Sanudo, επιμ. Hopf, Chron. greco-romanes (1873), σελ. 173. Antoni Rubió i Lluch, Diplomatari de l’ Orient català, Βαρκελώνη, 1947, κείμενα xiv και εξής, xxxiv και εξής, σελ. 15 και εξής, 42 και εξής, Longnon, L’ Empire latin, σελ. 295 και εξής, R. Ignatius Bums, «The Catalan Company and the European Power», l305-1311», Speculum, XXIX (1954), 751-71, David Jacoby, «La ‘Compagnie Catalane’ et l’ etat Catalan de Grece», Journal des Savants, 1966, σελ. 78 και A. E. Laiou, Constantinople and the Latins, ιδιαίτερα κεφ. V-VII.

[←30]: Βλέπε Bernard Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon 1309-1376: Étude d’ une société (Η παπική αυλή τής Αβινιόν: Μελέτη μιας κοινωνίας), Παρίσι, 1962, σελ. 183-89, 701 (στη Bibliothèque des Écoles Françaises d’ Athenes et de Rome, αριθ. 201) και πρβλ. Guillaume Mollat, Les Papes d’ Avignon (1305-1378), 9^η έκδοση, Παρίσι, 1949, σελ. 476-77, ο οποίος όμως μέτρησε 13 Ιταλούς και 113 Γάλλους. Οι πληρέστερες περιγραφές τού παπισμού τής Αβινιόν υπάρχουν τώρα στα βιβλία τού Guillemain και τού Yves Renouard, Les relations des Papes ď Avignon et des Compagnies commerciales et bancaires de 1316 à 1378, Παρίσι, 1941 (επίσης στη Bibliothèque des Écoles Françaises d’ Athenes et de Rome, αριθ. 151).

[←31]

Αugustin Theiner, Codex diplomaticus domimii temporalis Sanctæ Sedis, I (Ρώμη, 1861, ανατύπ. Φρανκφούρτη, 1964), αριθ. 468, σελ. 304-5:

«Έχουμε καθιερώσει και αποφασίσει … ότι από όλα τα εισοδήματα, ενοίκια, έσοδα, πρόστιμα, ποινές και φόρους τιμής, … ας υπάρχει μια διαίρεση σε δύο μέρη, ένα εκ των οποίων θα αποδίδεται πάντα στο παπικό ταμείο και το άλλο θα μοιράζεται εξίσου μεταξύ των καρδιναλίων …»

(… statuimus et decernimus … ut de universis fructibus, redditibus, proventibus, mulctis, condempnationibus et censibus … fiat divisio in duas partes, quarum una papali camere semper cedit, reliqua vero inter cardinales eosdem equaliter dividatur…).

[←32]: Georges Lizerand, Le Dossier de l’ affaire des Templiers, Παρίσι, 1923, σελ. 6.

[←33]: Για τις κατηγορίες βλέπε Lizerand, Le Dossier de l’ affaire des Templiers, σελ. 18, 26, 28, 30 και εξής, 40, 104, 122, 160, 168, 194.

[←34]: «… cum esset in captivitate dominorum pape et regis nec haberet aliquid, eciam quattuor denarios, quos expendere posset pro predicta defensione…» [Lizerand, Le Dossier de l’ affaire des Templiers, σελ. 148].

[←35]: Στο ίδιο, σελ. 156, 190 και βλέπε γενικά Heinrich Finke, Papsttum und untergang des Templerordens, 2 τόμοι, Μύνστερ i.W., 1907 (ο δεύτερος τόμος περιέχει 158 έγγραφα) και Georges Lizerand, Clement V et Philippe IV le Bel, Παρίσι, 1910.

[←36]: Lizerand, Le Dossier de l’ affaire des Templiers, σελ. 200, 202.

[←37]: Reg. Clem. V, annus quartus, αριθ. 5090-95, σελ. 469-76, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1309 και αριθ. 6312, σελ. 410-11, με ημερομηνία 23 Μαΐου 1310.

[←38]

Στο ίδιο, annus quartus, αριθ. 5000-1, σελ. 426-30, με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1308 και αριθ. 5081-85, σελ. 459-67, με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1309. αριθ. 5087, σελ. 468, με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1309, annus quintus, αριθ. 6316-17, σελ. 412-27, με ημερομηνία 11 Φεβρουαρίου και 21 Μαΐου 1310, annus septimus, αριθ. 8748, σελ. 289-90, με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1311, annus octavus, αριθ. 9007-11, σελ. 46-89, παπικές επιστολές στις 26 Ιανουαρίου και 17 Φεβρουαρίου 1313, που επικυρώνουν τα σύμφωνα μεταξύ Φερραρέζων και Ενετών και αποκαθιστούν τον ενετικό κλήρο στα επιδόματα τα οποία είχε αποστερηθεί.

Ο Guillaume de Bruniquel διορίστηκε προσωρινός (in temporalibus) γενικός εκπρόσωπος τού Κλήμεντος στις 21 Μαΐου 1310 [στο ίδιο, annus quintus, αριθ. 6313-14, 6317, σελ. 411-12, 425-27], ενώ στις 26 Νοεμβρίου 1311 τέθηκε υπό έρευνα η αρπακτικότητά του, καθώς και εκείνη των υφισταμένων του [στο ίδιο, annus septimus, αριθ. 8749, σελ. 291]. Bλέπε γενικά την εμπεριστατωμένη μελέτη τού Giovanni Soranzo, La guerra fra Venezia e la santa sede per il dominio di Ferrara (1308-1313), Città di Castello, 1905, με παράρτημα εικοσιτριών εγγράφων και Mollat, Les Papes d’ Avignon (1949), σελ. 141-48.

[←39]: Πρβλ. την αφήγηση εκείνης τής εποχής τού Nicholas τού Butrinto, «Relatio de iunere italico Henrici VII imperatoris», στο Εtienne Baluze και Guillaume Mollat, Vitae paparum Avenionensium, 4 τόμοι, Παρίσι, 1914-22, III, 491-561 και M. Bowsky, Henry VII in Italia: The Conflict of Empire and City-State, Λίνκολν, 1960.

[←40]: Clementinas, lib. II, tit. IX, E. L. Richter και Emil Friedberg (επιμ.), Corpus iuris canonici, II (Λειψία, 1879, ανατύπ. Γκρατς, 1955), στήλες 1147-50, Romani principes.

[←41]

Clem., lib. II, tit. xi, cap. ii, στο ίδιο, II, στήλες 1151-53, Pastoralis cura:

«…εμείς … τόσο από την υπεροχή, που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε επί τής αυτοκρατορίας, όσο και από την εξουσία που έχουμε δικαίωμα να ασκούμε κατά τη διάρκεια μεσοβασιλείας, αλλά και από την πληρότητα τής εξουσίας την οποία ο Χριστός … μάς … χορηγεί στο πρόσωπο τού Αγίου Πέτρου, … με τη συνηγορία των αδελφών μας ανακηρύσσουμε άκυρη και κενή την πρόταση και ολόκληρη την παραπάνω διαδικασία [που εκδόθηκε από τον Ερρίκο Ζ΄ εναντίον τού Ροβέρτου τής Νάπολης]…»

(… nos tam ex superioritate, quam ad imperium non est dubium nos habere, quam ex potestate in qua vacante imperio imperatori succedimus, et nihilominus ex illius plenitudine potestatis quam Christus … nobis … in persona beati Petri concessit, sententiam et processus omnes praedictos … de fratrum nostrorum consilio declaramus fuisse ac esse omnino irritos et inanes…).

Bλέπε G. Lizerand, «Les Constitutions Romani principes et Pastoralis cura et leurs sources», Nouvelle Revue historique de droit français et etranger, XXXVII (1913), 725- 57, ο οποίος διερευνά το νομικό υπόβαθρο και των δύο διαταγμάτων. Tο κείμενο τού Pastoralis cura δημοσιεύτηκε σε δημόσιο εκκλησιαστικό συμβούλιο στο Monteux στις 14 Μαρτίου 1314 (ταυτόχρονα με το Romani principes) και επαναλήφθηκε στις 19 τού μηνός σε δημόσια «ακρόαση». Πρβλ. γενικά Mollat, Les Papes d’ Avignon, σελ. 318-29, ο οποίος χρονολογεί λάθος τα διατάγματα [σελ. 328].

[←42]: Οι απόψεις τού Μαρσίλιο είναι πολύ γνωστές και δεν χρειάζονται περαιτέρω ανάπτυξη εδώ. Κύριος σκοπός τού Υπερασπιστή τής ειρήνης (Defensor pacis) ήταν η εκμηδένιση τού παπισμού [σημειώστε ιδιαίτερα dictio II, capp. xv–xxvi, επιμ. C. W. Previte-Orton, Καίμπριτζ, 1928, σελ. 263 και εξής και επιμ. Richard Scholz, 2 fascs., Ανόβερο, 1932-33, σελ. 325 και εξής].

[←43]: Richard Scholz, Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327-1354): Analysen und Texte, 2 τόμοι, Ρώμη, 1911-1914 (Bibliothek des Kgl. Preuss. Historischen Instituts in Rom, τόμοι IX-X). Σημειώστε επίσης Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon (Η παπική αυλή τής Αβινιόν) (1962), σελ. 90-96, με παραπομπές και για τον Οπιτσίνους ντε Κάνιστρις, ο οποίος κατέληξε γραφέας στο αναμορφωτήριο, βλέπε στο ίδιο, σελ. 343-44 και Richard Salomon, Opicinus de Canistris; Weltbild und Bekenntnisse eines avignonesischen Klerikers des 14, Jahrhunderts, Λονδίνο και Λειψία, 1936, ιδιαίτερα σελ. 23 και εξής.

[←44]

Richard Scholz, Wilhelm von Ockham als politischer Denker und sein Breviloquium de principatu tyrannico, Λειψία, 1944 [Schriften des Reichsinstituts für ältere deutsche Geschichtskunde (Monumenta Germaniae historica)], αριθ. 8.

Επιχειρηματολογώντας για τον παράνομο σφετερισμό εξουσίας από τον πάπα, ο Ώκαμ αναφέρει

«ότι δεν αφορά το αξίωμα τού πάπα να συμμετέχει ο ίδιος σε κοσμικές υποθέσεις, από το οποίο συνάγεται σαφώς ότι ο πάπας δεν έχει τέτοια κοσμική ή χρονική πληρότητα εξουσίας» [στο ίδιο, σελ. 66 και αλλού].

(quod ad pape non spectat officium se negotiis secularibus implicare, ex quo patenter concluditur quod papa non habet in secularibus seu temporalibus talem plenitudinem potestatis)

Για τις εργασίες τού Ώκαμ βλέπε Scholz, Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften, I, 141 και εξής και II, 346-480 και L. Baudry, Guillaume d’ Occam. Sa vie, ses œuvres, ses idées sociales et politiques, τομ. I: L’ Homme et les oeuvres, Παρίσι, 1950.

[←45]: Πρβλ. Baluze και Mollat, Vitae paparum Avenionensium, I 143-51, 167, με ένδειξη των πηγών στον τόμο II, 196-210 και σημειώστε τη συνοπτική αλλά εμπεριστατωμένη περιγραφή τού Walter Hofmann για τη γερμανική αντίθεση προς τον παπισμό τής Αβινιόν [Walter Hofmann, «Antikuriale Bewegung in Deutschland in der Zeit Ludwigs des Bayern (1314-1346)», Forschungen und Fortschrifte, XXXV (Βερολίνο, 1961), 79-82].

[←46]: O Conrad von Megenberg, Tractatus contra Wilhelmum Occam (αφιερωμένο στον Κάρολο Δ΄ στις 28 Σεπτεμβρίου 1354), επιμ. R. Scholz, Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften, II, 352, συζητά τα δύο διατάγματα Romani principes και Pastoralis cura, «από τα οποία δύο αυτά διατάγματα τα δικαιώματα τής αυτοκρατορίας και ολόκληρη η αυτοκρατορία εκμηδενίζονται και καταστρέφονται» (per que duo statuta iura imperii et totum imperium annichilantur et destruuntur).

[←47]: Για τις δυσκολίες τής Αγίας Έδρας στην κεντρική Ιταλία βλέπε M. Antonelli, «Vicende della dominazione pontificia nel Patrimonio di S. Pietro in Tuscia, dalla traslazione della sede alla restaurazione dell’Albornoz», Archivio della R. Societa Romana di Storia Patria, XXV (1902), 355-95, XXVI (1903), 249-341 και XXVII (1904), 109-46, 313-49, με εικοσιδύο παπικές επιστολές και άλλο ένα έγγραφο (1318-1357) και σημειώστε επίσης τον Giovanni Tabacco, «La Tradizione guelfa in Italia durante il pontificato di Benedetto XII», στο P. Vaccari και P. F. Palumbo (επιμ.), Studi di storia medievale e moderna in onore di Ettore Rota, Ρώμη, 1958, σελ. 97-148. Για τις καταστροφές τής εποχής σημειώστε τον Josiah C. Russell, «Effects of Pestilence and Plague», Comparative Studies in Society and History, VIII (Χάγη, 1966), 464-73. Ο αγροτικός πληθυσμός τής Τοσκάνης μειωνόταν επί δεκαετίες πριν τον Μαύρο Θάνατο. Πρβλ. David Herlihy, «Population, Plague και Social Change in Rural Pistoia, 1201-1430», Economic History Review, 2^η σειρά, XVIII (1965), 225-44.

[←48]: Bλέπε γενικά M. Antonelli, «La Dominazione pontificia nel Patrimonio negli ultimi venti anni del periodo avignonese», Archivio della R. Societa Romana di Storia Patria, XXX (1907), 269-332 και XXXI (1908), 121-68, 315-55, με εικοσιτέσσερα έγγραφα (1363-1378). Πρβλ. Pierre Ronzy, Le Voyage de Grégoire XI ramenant la Papauté d’Avignon à Rome (1356-1377), Φλωρεντία, 1952, ο οποίος έχει επιμεληθεί το κουραστικό αλλά διδακτικό ποίημα τού Pierre Ameilh (ή Ameil) για το Itinerarium Gregorii XI. Ο Ameilh υπηρέτησε ως παπικός βιβλιοθηκάριος από το 1366 μέχρι το 1395 υπό τούς Ούρμπαν Ε΄, Φρηγόριο ΙΑ΄, Ούρμπαν ΣΤ’ και Βονιφάτιο Θ΄. Για τις συνθήκες στη Ρώμη το 1376-1378 σημειώστε το R. C. Trexler, «Rome on the Eve of the Great Schism», Speculum, XLII (1967), 489-509.

[←49]: H Πραγματεία για την Εξουσία τού πάπα (Tractatus de potestate pape) τού Ουάικλιφ γράφτηκε το 1379 και αναφέρεται συχνά στο Σχίσμα που ξεκινούσε, καθώς οι Ούρμπαν ΣΤ’ και Κλήμης ΣΤ’ ανακήρυξαν ο ένας τον άλλον αφορισμένους, προς τεράστια ικανοποίηση τού Ουάικλιφ, ο οποίος ταύτιζε τούς αναξιόπιστους και ψεύτικους πάπες με τον Αντίχριστο [Johann Loserth (επιμ.), Johannis Wyclif tractatus de potestate pape, Λονδίνο, 1907, ανατύπ. Νέα Υόρκη, 1966, κεφάλαια 6-8, 9-10, 12, ιδιαίτερα σελ. 118-26, 144, 148-50, 185-90, 221-22, 233-34, 248, 251 και εξής, 321 και εξής, 352-54, 386 και εξής].

[←50]: Sermo coram papa Urbano V et cardinalibus habitus, cuius thema: «Juxta est salus mea ut veniat, et justitia mea ut reveletur», που συνοψίζεται με επιλογές από το κείμενο στον Francis Meunier [Essai sur la vie et les ouvrages de Nicole Oresme, Παρίσι, 1857, σελ. 40-44].

[←51]: O H. Denifle, La guerre de cent ans et la désolation des églises, monasteres et hôpitaux en France, II (Παρίσι, 1899, ανατύπ. Βρυξέλλες, 1965) καλύπτει τη διαρπαγή στη Γαλλία μέχρι τον θάνατο τού Καρόλου Ε΄ (1380). Ο πρώτος τόμος τού Denifle (1897, ανατύπ. 1965) περιέχει περισσότερα από χίλια έγγραφα [ή συνόψεις (Regesta) εγγράφων] από το πρώτο μισό τού 15^ου αιώνα.

[←52]: Delaville le Roulx, La France en Orient au XIV^e siècle (1886), I, 16-39, 48-77, 80-98, N. Iorga, Philippe de Mézières et la croisade au XIVe siècle, Παρίσι, 1896, A. S. Atiya, The Crusade in the Late Middle Ages, Λονδίνο, 1938, σελ. 29 και εξής, Joachim Smet, Life of St. Peter Thomas by Philippe de Mézières, Ρώμη, 1954 και F. J. Boehlke, Jr., Pierre de Thomas: Scholar, Diplomat and Crusader, Φιλαδέλφεια, 1966.

[←53]: Πρβλ. Finke, Acta Aragonensia, I (1908), εισαγωγή, σελ. clxvi και εξής, Eubel, Hierarchia, I (1913, ανατύπ. 1960), 11 για τον Ναπολεόνε Ορσίνι και βλέπε στο ίδιο, σελ. 13-15 για τις τρεις προαγωγές τού Κλήμεντος Ε΄.

[←54]: Finke, Acta Aragonensia, I, έγγραφο 265, σελ. 398-401, από επιστολή απευθυνόμενη στον Ιάκωβο (James) Β΄ τής Αραγωνίας-Καταλωνίας, γραμμένη στην Αβινιόν στις 11 Οκτωβρίου 1323.

[←55]: Finke, Acta Aragonensia, I, έγγραφο 264, σελ. 396-97, προς Ιάκωβο Β΄, με ημερομηνία μετά τις 8 Οκτωβρίου 1323 και πρβλ. Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon (1962), σελ. 232 και για τον Ναπολεόνε Ορσίνι βλέπε στο ίδιο, σελ. 241-44.

[←56]: Ο Ιωάννης ΚΒ΄ είχε την πρόθεση να ελέγξει τις υπερβολές στα νοικοκυριά των καρδιναλίων με το αναποτελεσματικό διάταγμα «Για τον έντιμο καρδινάλιο» (De honestate cardinalium) τού Οκτωβρίου τού 1316, για το οποίο βλέπε Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon, σελ. 253-54 και ιδιαίτερα Norman P. Zacour, «Papal Regulation of Cardinals’ Households in the Fourteenth Century», Speculum, L (1975), 434-55. Tο εν λόγω διάταγμα είναι ίσως περισσότερο γνωστό από τις πρώτες λέξεις του ως Dal vivendi normam.

[←57]: Finke, Acta Aragonensia, I, έγγραφα 147-48, σελ. 224-27, με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου και 19 Νοεμβρίου 1316. Για τον Βιδάλ ντε Βιλλανόβα βλέπε στο ίδιο, I, εισαγωγή, σελ. clix–clx και για την αποστολή πρβλ. Rubió i Lluch, Diplomatari de l’ Orient català (1947), έγγραφο ic, σελ. 119-21.

[←58]: Karl Heinrich Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocent VI. (1335-1362), Πάντερμπορν, 1914, σελ. 388-89, 392 (στο Vatikanische Quellen zur Geschichte der papstlichen Hof- und Finanzverwaltung, 1316-1378, τομ. III).

[←59]: Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon, σελ. 441-49, 556-59 και για τα προβλήματα στέγασης που προκάλεσε η απόφαση τού Κλήμεντος Ε΄ να εγκατασταθεί και τού Ιωάννη ΚΒ΄ να παραμείνει στην Αβινιόν βλέπε στο ίδιο, σελ. 532-56.

[←60]: Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocent VI. (1914), σελ. 286, 357, 451-52, 802, 803. Aν και κατεστραμμένοι, υπάρχουν ακόμη και οι δύο τάφοι. Τα ποσά που δαπανήθηκαν από τον Κλήμεντα για την ανοικοδόμηση τής Σαιζ υπάρχουν στα Μυστικά Αρχεία Βατικανού [Arch. Segr. Vaticano, Introitus et Exitus, Reg. 258]. Για τη ζωή και την εργασία στην Αβινιόν, βλέπε Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon, σελ. 38-77, 225-40, 251-695, τού οποίου ολόκληρο το βιβλίο είναι κοινωνική και διοικητική μελέτη τής ζωής μέσα και γύρω από την παπική κούρτη.

[←61]: J.P. Kirsch, Die Rückkehr der Papste Urban V. und Cregor XI. von Avignon nach Rom: Auszüge aus den Kameralregistern des Vatikanischen Archivs (Η επιστροφή των παπών Ούρμπαν Ε΄ και Γρηγορίου ΙΑ΄ από την Αβινιόν στη Ρώμη: Αποσπάσματα από τα μητρώα τού ταμείου των Αρχείων τού Βατικανού), Πάντερμπορν, 1898, σελ. xxix και εξής, 96 και εξής. Πολλά πράγματα μπορεί να διδαχθεί κάποιος για το παλάτι τού Βατικανού κατά τον 14^ο αιώνα από αυτούς τούς λογαριασμούς, τούς οποίους ο D. Redig de Campos χρησιμοποίησε λίγο ή καθόλου στο βιβλίο του [I Palazzi Vatticani, Μπολώνια, 1967].

[←62]: Kirsch, Die Rückkehr der Papste, σελ. 104, 106.

[←63]: Kirsch, ό. π., σελ. 104.

[←64]: Kirsch, ό. π., σελ. 92 και εξής.

[←65]: Kirsch, ό. π., σελ. xxx, 96 και εξής. Στις 20 Ιουλίου 1365, ο Ούρμπαν έδωσε εντολή στον καρδινάλιο Ζιλ ντε Αλμπορνόζ να ετοιμάσει το οχυρωμένο ανάκτορο στο Βιτέρμπο για να υποδεχθεί την παπική κούρτη [A. Theiner, επιμ. Codex diplomatics dominii temporalis S. Sedis, II (1862, ανατύπ. 1964), έγγραφο ccccxiii, σελ. 437], πράγμα που πιθανώς εξηγεί τον λόγο για τον οποίο φαίνεται ότι ξοδεύτηκαν τόσο λίγα το 1367-1368 στο Βιτέρμπο, όπου ο Ούρμπαν ζούσε επίσης κατά τη διάρκεια μέρους τού καλοκαιριού.

[←66]: Theiner, Codex diplomaticus, II. έγγραφο ccccviii, σελ. 430.

[←67]: Theiner, Codex diplomaticus, II, έγγραφο cccciv, σελ. 429-30 και για τις ελεύθερες εταιρείες στην Ιταλία, βλέπε τη μακροσκελή βούλλα Clamat ad nos [στο ίδιο, έγγραφο ccccx, σελ. 430-37], με ημερομηνία 13 Απριλίου 1366.

[←68]: Baluze και Mollat, Vitae paparum Avenionensium, I, 364, 372, 388, 391-92, 401 και τομ. IV, 135-36, K. M. Setton, «The Byzantine Background to the Italian Renaissance», Proceedings of the American Philosophical Society, τομ. 100 (1956), 46-47, με παραπομπές στις εργασίες των L. Allacri, O. Raynaldus, G. Golubovich, B. Altaner, A. A. Vasiliev και ιδιαίτερα O. Halecki, Un Empereur de Byzance à Rome (1355-1375), Βαρσοβία, 1930, ανατύπ. Λονδίνο, 1972, σελ. 188-200. Για τον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο στη Ρώμη και τη Βενετία βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 13.

[←69]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 61-62, σελ. 107-9. Ο Ζιάνι πίστευε ότι οι Καταλανοί στο αθηναϊκό δουκάτο ήσαν σύμμαχοι των Τούρκων [στο ίδιο, I, αριθ. 63, σελ. 110].

[←70]: Πρβλ. Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 105, σελ. 208, έγγραφο τού έτους 1327: «… διεξαγωγή εμπορίου, από την οποία μόνο ζει η πόλη μας, η οποία, έχοντας ιδρυθεί πάνω στη θάλασσα, στερείται παντελώς πεδιάδων» (… negotiationum comercia, de quibus dumtaxat civitas nostra vivit, que in mari constituta caret totaliter vincis atque campis…).

[←71]: G. L. Fr. Tafel και G. M. Thomas, Urkunden zur älteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Venedig (Έγγραφα τής παλαιότερης εμπορικής και πολιτικής ιστορίας τής Δημοκρατίας τής Βενετίας), I (Βιέννη, 1856, ανατύπ. 1964), έγγραφο cxxiix, σελ. 512-15.

[←72]

Για την ίδρυση τής ενετικής στρατιωτικής αποικίας στην Κρήτη, βλέπε Tafel και Thomas, Urkunden, II, έγγραφα ccxxix–ccxxx, σελ. 129-42, με ημερομηνία Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου 1211. Πρβλ. στο ίδιο, II, έγγραφα ccxxxii–xxxiii και εξής, σελ. 143-50, 159-68, 210-13, 234-49, 250-53, 312, κλπ. και Thiriet, Romanie venitienne (1959), σελ. 87-88, 95-100, 107-8, 113-14 και ιδιαίτερα σελ. 122-39. Bλέπε γενικά Silvano Borsari, Il dominio veneziano a Creta nel XIII secolo, Νάπολη, 1963.

Οι Έλληνες τής Νίκαιας, και μετά το 1261 τής Κωνσταντινούπολης, ποτέ δεν ελάττωσαν τη φιλοδοξία τους να επανακτήσουν το στρατηγικής θέσης νησί. Πρβλ. Tafel και Thomas, Urkunden, III (1857, ανατύπ. 1964), έγγραφο cccl, σελ. 57.

[←73]: O Ernst Gerland, «Histoire de la noblesse cretoise au moyen-age», Revue de l’ Orient latin, XI (1905-6, ανατύπ. 1964), 50-56, 67-79 έχει τυπώσει παραδείγματα ενετικών εκχωρήσεων και επικυρώσεων φέουδων από τα μέσα τού 13^ου αιώνα, καθώς και ειδοποιήσεις ναυτικών και στρατιωτικών επιβολών τού ύστερου 16^ου αιώνα, που έχουν όλες σχέση με την αρχοντική οικογένεια των Βαρούχα. Παρέχει επίσης την απόφαση στις 20/30 Αυγούστου 1669, στην οποία ανάμεσα σε άλλα αιτήματα η συνέλευση των Κρητών φεουδαρχών ζητούσε από τη Δημοκρατία να επιτρέψει σε ελληνικές καθώς και σε ενετικές οικογένειες να εγκατασταθούν σε άλλα νησιά και εδάφη που ανήκαν στον Άγιο Mάρκο (καθώς οι Τούρκοι αναλάμβαναν την κατοχή τής Κρήτης), αίτημα στο οποίο ο γενικός διοικητής Φραντσέσκο Μοροζίνι έδωσε θετική απάντηση στις 2 Σεπτεμβρίου 1669, η οποία επικυρώθηκε από την Ενετική Γερουσία στις 30 Οκτωβρίου [στο ίδιο, σελ. 85-93].

[←74]: Πρβλ. Setton, «The Latins in Greece και the Aegean», Cambridge Medieval History, IV-1 (1966), 427-28, Silvano Borsari, Studi sulle colonie veneziane (Μελέτες για τις ενετικές αποικίες), Νάπολη, 1966 και Mario Abrate, «Creta-Colonia veneziana nei secoli XIII-XV», Economia e storia: Rivista italiana di storia economica e sociale, 1V-3 (1957), 251-77.

[←75]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 109, σελ. 219-20. Για τις διάφορες άκαρπες προσπάθειες τής Γαλλίας, τής Νάπολης και τού παπισμού τής Αβινιόν να οργανώσουν σταυροφορία (συνήθως εναντίον τού Βυζαντίου) από το 1313 μέχρι περίπου το 1330, βλέπε Walter Norden, Das Papsttum und Byzanz, Βερολίνο, 1903. σελ. 673-90, Gottfried Durrholder, Die Kreuzzugspolitik unter Papst Johann XXII. (1316-1334), Στρασβούργο, 1913, σελ. 11-61 λεπτομερώς και A. E. Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 249, 311-12, 315-20.

Κατά τη διάρκεια των ετών 1324-1327 ο Ανδρόνικος Β΄, ο οποίος είχε εγκαταλείψει την αντι-λατινική θρησκευτική του πολιτική, διεξήγαγε (όπως και ο πατέρας του πριν από αυτόν) διαπραγματεύσεις για την επανένωση με τη Ρωμαϊκή Εκκλησία, στις οποίες η κ. Λαϊου πιστεύει ότι ήταν ειλικρινής [στο ίδιο, σελ. 320-29]. Το 1328 ο Ανδρόνικος Β΄ εκθρονίστηκε από τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄, ο οποίος εξουσίασε μέχρι το 1341 [Ursula V. Bosch, Kaiser Andronikos III. Palaiologos, Άμστερνταμ, 1965].

[←76]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 110, σελ. 220-22, Delaville le Roulx, La France en Orient au XIV^e siècle, I, 87-88, Durrholder, Die Kreuzzugspolitik unter Papst Johann XXII., σελ. 63-64, Jules Viard, «Les Projets de croisade de Philippe VI de Valois», Bibliothèque de l’ Ecole des Chartes, XCVII (1936), 307-8.

[←77]: Viard, «Les Projets de croisade…», Bibliothèque de l’ Ecole des Chartes, XCVII (1936), 305-16, Durrholder, Die Kreuzzugspolitik, σελ. 67-70. O Φίλιππος ΣΤ’ πήρε το σταυρό περισσότερες από μία φορά.

[←78]: Ο Φίλιππος τού Τάραντα είχε μάταια αναζητήσει ενετική βοήθεια τον Ιούνιο το 1320, για τον μη ρεαλιστικό στόχο του να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη [Thomas, Dipl. ven.-lev., I (1880, ανατύπ. 1965), αριθ. 82, σελ. 170-71]. Το 1313 ο πάπας Κλήμης Ε΄ παρακίνησε ξανά σε σταυροφορία τούς Ευρωπαίους βασιλείς, ελπίζοντας ότι η χριστιανοσύνη θα κέρδιζε κάποιο πλεονέκτημα από την ένοπλη διαφωνία που επικρατούσε τότε μεταξύ των μουσουλμάνων, αλλά οι δυτικοί ευγενείς και ιππότες εύρισκαν τα τουρνουά προφανώς πιο ελκυστικά από το πεδίο τής μάχης. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1313, αριθ. 1-7, τομ. XXIV (Μπαρ-λε-Ντουκ, 1872), σελ. 1-2.

[←79]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 15, φύλλο 8:

«Αποφασίστηκε ότι πρέπει να απαντήσουμε στον πρόξενο τής Απουλίας ότι έχουμε κατανοήσει τα λόγια τού άρχοντα βασιλιά για το ζήτημα των Τούρκων και ότι με την καλή διάθεσή του, σύμφωνα με τον λόγο τού Θεού και την καλή πίστη, στην οποία η ψυχή μας βρίσκει μεγάλη χαρά, πάντα επιθυμούσαμε και επιθυμούμε να διώξουμε και να απομονώσουμε αυτούς τούς Τούρκους … βλέποντας συνεχώς ότι αυτοί οι Τούρκοι αντιμετωπίζουν εχθρικά τμήματα τής Ρωμανίας…»

(Capta quod respondeatur consuli Appulie quod intelleximus verba domini regis in facto Turchorum et bonam voluntatem suam secundum placitum Dei et bonum fidei, de quo animus noster fuit multum gavisus, qui desideravimus semper et desideramus persecutionem et desolationem Turchorum ipsorum, … videntes iam diu qualiter ipsi Turchi persequebantur hostiliter partes Romanie …)

και ο πρόξενος έπρεπε να προτρέψει τον Ροβέρτο τής Νάπολης να ενωθεί με τούς Ενετούς, τούς Ιωαννίτες και άλλους στη Ρωμανία και αλλού εναντίον των Τούρκων. Πρβλ. την περίληψη στον Freddy Thiriet, Regestes des deliberations du Senat de Venue concernant la Romanie, I (Παρίσι, 1958), αριθ. 13.σελ. 25 και πρβλ. Jules Gay, Le Pape Clement VI et les affaires d’ Orient (1342-1352), Παρίσι, 1904, σελ. 21 και εξής και Iorga, Philippe de Mézières (1896), σελ. 37-38.

[←80]: Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 15, φύλλα 19-21, σε περίληψη στον Theriet, Regestes, I, αριθ. 17, 20, σελ. 26-27, ενώ το κείμενο τού τελευταίου εγγράφου (της 7^ης Ιουλίου 1332) είναι δημοσιευμένο από τον Σπ. M. Θεοτόκη, Θεσπίσματα τῆς Βενετικῆς Γερουσίας (1281-1385), Aθήνα, 1936, έγγραφο 5, σελ. 108-9 (στα Μνημεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, II-l).

[←81]

Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 113, 116, σελ. 224, 228 και πρβλ. Thiriet, Regestes, I, αριθ. 22, σελ. 27. Στις 20 Ιουλίου η Γερουσία έδωσε επίσης εντολή στον διοικητή των γαλερών τής Ρωμανίας να φορτώσουν στη Μεθώνη και να μεταφέρουν στο Νεγκροπόντε όση γαλέτα πλοίου μπορούσαν, για τις ανάγκες τού στόλου που θα συγκεντρωνόταν εναντίον των Tούρκων [στο ίδιο, I, αριθ. 23, σελ. 27]. Οι Ενετοί είχαν στο μυαλό τους μια αντι-τουρκική ένωση για πολλά χρόνια. Τον Οκτώβριο η Γερουσία είχε προφανώς δώσει εντολή στον δούκα και τούς συμβούλους τής Κρήτης να «καθυστερήσουν» τα σχέδια για ομόνοια με τούς Tούρκους [από τούς τίτλους των χαμένων εγγραφών τού Arch. di Stato di Venezia, Misti, στο Roberto Cessi και Paolo Sambin (επιμ.), Deliberazioni del Consiglio dei Rogati (Senato), serie «Mixtorum», I (βιβλία i–xiv), Βενετία, 1960, Reg. 8, αριθ. 107, σελ. 291: «να παραβλέψουν την επίτευξη ομόνοιας με τούς Τούρκους» (supersedeant de perficiendo concordiam cum Turchis)].

Τον Μάρτιο τού 1325 εκλέχτηκαν «σοφοί» (savi ή sapientes) «για να διαπραγματευτούν συμμαχία εναντίον των Τούρκων» (super tractanda societate contra Turchos), προφανώς των επιχειρούντων στη θάλασσα Τούρκων των παραθαλάσσιων εμιράτων [στο ίδιο, αριθ. 175, σελ. 296], ενώ από τον Ιούλιο τού 1327 κάποιος τόνος έκτακτης ανάγκης φαινόταν να εισέρχεται στις επιστολές τής Γερουσίας (που στέλνονταν εξ ονόματος τού δόγη) προς τον δούκα και τούς συμβούλους τής Κρήτης και τούς βαΐλους και συμβούλους τού Νεγκροπόντε και τής Κωνσταντινούπολης, ζητώντας νέα για τυχόν πρόοδο που είχε σημειωθεί στην προσπάθεια συγκρότησης αντι-τουρκικής συμμαχίας (societas) με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, τον μάγιστρο τού Οσπιταλίου, τον Γενουάτη άρχοντα Μαρτίνο Ζακκαρία τής Χίου [για τον οποίο βλέπε Lodovico Gatto, «Per la Storia di Martino Zaccaria, signore di Chio», Bullettino dell’ “Archivio paleografico italiano”, II-III (1956-57), 325-45, με πέντε έγγραφα] και «όλους τούς άλλους» που μπορεί να εμπλέκονταν [Cessi and Sarnbin, ό. π., Reg. 10, αριθ. 194, σελ. 341 και πρβλ. αριθ. 202]. Η Γερουσία προέβλεψε επίσης, τον Δεκέμβριο τού 1327, ότι δέκα γαλέρες έπρεπε «και πάλι» να εξοπλιστούν για να περιπολούν στην Αδριατική και στις ακτές τής Ρωμανίας και ότι οι αποικίες [στην Ανατολική Μεσόγειο] έπρεπε επίσης να διατηρούν γαλέρες σε ετοιμότητα [στο ίδιο, Reg. 10, αριθ. 270, σελ. 348].

Η Βενετία επέμενε στις προσπάθειές της να κάνει κάτι «για το ζήτημα των Τούρκων» (de facto Turchorum) [Cessi και Sambin, ό. π., Reg. 11, αριθ. 247, 274, σελ. 380, 382, με ημερομηνία Μαρτίου 1329]. Τον Ιανουάριο τού 1331 η Γερουσία έγραψε στον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ για την ανάγκη δράσης εναντίον των Tούρκων και έδωσε εντολή στον δούκα τής Κρήτης να ειδοποιήσει τούς Κρητικούς να εξοπλιστούν εναντίον των Tούρκων και να συνεργαστούν με τούς κατοίκους τού Νεγκροπόντε [Reg. 13, αριθ. 263-64, σελ. 434 και σημείωση αριθ. 302]. Φαίνεται ότι η Κρήτη είχε υποφέρει από τουρκικές επιθέσεις [Reg. 14, αριθ. 36, σελ. 444]. Toν Ιανουάριο τού 1332 η Γερουσία αποφάσισε να στείλει πρέσβεις στην Αβινιόν και στη γαλλική αυλή, πιθανώς για να παρακινήσουν σε σταυροφορία τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ και τον βασιλιά Φίλιππο ΣΤ’ [στο ίδιο, αριθ. 326-29, σελ. 467].

Όπως είναι γνωστό, ο Ενετός δημοσιολόγος Μαρίνο Σανούντο ήταν δραστήριος κατά τη διάρκεια όλης αυτής τής περιόδου και με δύο αξιόλογες επιστολές έστειλε στον Φίλιππο ΣΤ’ τής Γαλλίας (1) τα δικά του σχέδια για τη σταυροφορία και (2) μια έρευνα των συνθηκών στην Ανατολή. Η πρώτη επιστολή έχει ημερομηνία 27 Απριλίου 1332 («mense Aprilis die IIII exeunte») και η δεύτερη 13 Οκτωβρίου 1334. Friedrich Kunstmann, «Studien über Marino Sanudo den Älteren», Abhandlungen der historischen Classe der k. bayer. Akademie der Wissenschaften zu Munchen, VII (1855), παραρτ., επ. v-vi, σελ. 791-808 και πρβλ. επ. vιι-χ. Bλέπε Angeliki E. Laiou, «Marino Sanudo Torsello. Byzantium and the Turks: The Background to the Anti-Turkish League of 1332-1334», Speculum, XLV (1970), 374-92 και πρβλ. τής ιδίας Constantinople and the Latins, σελ. 313-15. Aνατύπωση των Secreta Fidelium crucis τού Σανούντο από τo Jacques Bongar, Gesta Dei per Francos, II, Hanau, 1611, με πρόλογο από τον Joshua Prawer, δημοσιεύτηκε το 1972 από το University of Toronto Press.

[←82]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 116, σελ. 227. Tο αυτοκρατορικό έγγραφο ήταν χρυσόβουλλο «υπογεγραμμένο με κόκκινο μελάνι με τα χέρια μας» (manu nostra rubea subscriptione), αλλά ο Ανδρόνικος δεν είχε πρόχειρη χρυσή σφραγίδα!

[←83]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1332, αριθ. 23, τομ. XXIV (1872), σελ. 499.

[←84]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 116, σελ. 225-26. 228-29. Την επόμενη μέρα (7 Σεπτεμβρίου 1332) οι Κανάλε και Ελιόν ντε Βιλλνέβ συμφώνησαν ότι κατά τη διάρκεια τής σύγκρουσης ο διοικητής (capitaneus) των είκοσι γαλερών θα ήταν Ενετός [στο ίδιο, I, αριθ. 117, σελ. 229].

[←85]

Πρβλ. Paul Lemerle, L’ émirat d’ Aydin, Byzance et l’ Occident; recherches sur La geste d’ Umur pacha, Παρίσι, 1957, ιδιαίτερα σελ. 63-88 (Bibliothèque byzantine, Etudes, 2). Πέρα απ΄τις ελληνικές και λατινικές πηγές τής εποχής, ο Lemerle έχει χρησιμοποιήσει με ασυνήθιστα αποτελέσματα τις πράξεις (destan ή geste) τού Ουμούρ πασά, ο οποίος γεννήθηκε στα τέλη τού 1309, έγινε εμίρης Αϊδινιού τον Ιανουάριο τού 1334 και πέθανε τον Μάιο τού 1348. Οι εν λόγω πράξεις (geste) είναι εκείνες που παρουσιάζονται στο 18^ο βιβλίο τού ποιήματος τού Τούρκου χρονικογράφου τού 15^ου αιώνα Enveri, το οποίο ονομαζόταν Dusturname ή Βιβλίο Οδηγιών, επιμ. και μετάφρ. Irene Melikoff-Sayar, Le Destan d’Umur Pacha (Dusturname-i Enveri), Παρίσι, 1954, Bibliothèque byzantine, Documents, 2. Aυτές οι πράξεις (geste) φαίνεται ότι οι ίδιες αποτελούν πιστή προσαρμογή τής περιγραφής τής σταδιοδρομίας τού Ουμούρ πασά, όπως αυτή παρέχεται σε χαμένο έργο κάποιου Hajji Selman.

Όταν τα στρατεύματα τού Ουμούρ πασά εμφανίστηκαν κάτω από τα τείχη τής Βουδονίτσας, την μαρκιωνία κυβερνούσε η Γκουλιέλμα Παλλαβιτσίνι, για το οποίο σημειώστε Wm. Miller, Essays on the Latin Orient, Καίμπριτζ, 1921, ανατύπ. Άμστερνταμ, 1964, σελ. 251-53 και «A Lady of Thermopylae», στο Homenaige a Antoni Rubió i Liuch (Estudis Universitaris Catalans, XXI), Βαρκελώνη, 1936, σελ. 399-403.

[←86]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1333, αριθ. 13 και εξής, τομ. XXIV, σελ. 511 και εξής και πρβλ. Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 115, σελ. 224-25, ο οποίος έχει χρονολογήσει λάθος την επιστολή τής 28^ης Αυγούστου στο έτος 1332 και έχει παρασύρει τον Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 91, στο ίδιο λάθος. Ο Raynaldus [ό. π.] τη χρονολογεί σωστά στο 1333, «datum V Kal. Septembris, anno XVII»: το δεκατο έβδομο έτος τού Ιωάννη ΚΒ΄ εκτεινόταν από τις 5 Σεπτεμβρίου 1332 μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου 1333. Στις 21 Αυγούστου 1333 ο πάπας έγραφε στον κόμη Κάρολο τού Αλενφόν (Alenfon), ότι μεταξύ άλλων λεηλασιών οι Tούρκοι είχαν επιτεθεί στο καταλανικό δουκάτο των Αθηνών: «… οι Τούρκοι έχουν επικρατήσει τόσο σε βάρος των χριστιανών στη θάλασσα καθώς και στη στεριά, που έκαψαν τον πύργο των Αθηνών…» (quod Turci contra Christianos tam per mare quam per terram adeo invaluerunt quod burgos Athenienses combusserunt…) [στο ίδιο, ad ann. 1333, αριθ. 14, τομ. XXIV, σελ. 512].

[←87]: Πρβλ. Thiriet, Regestes, I, αριθ. 34-39, 41-42, 48, σελ. 29-33.

[←88]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1333, αριθ. 15, τομ. XXIV, σελ. 513. Aλλά ο πάπας προσπαθούσε για αρκετό καιρό να βοηθήσει την ένωση εναντίον των Τούρκων και στις 10 Οκτωβρίου (1333) είχε γράψει ρητορική επιστολή για τον τουρκικό κίνδυνο προς τον Μπερτράν ντε Ντώ, αρχιεπίσκοπο τού Εμπρούν, τον οποίο έστειλε για να συσκεφτεί με τον βασιλιά Ροβέρτο και τον Ενετό δόγη Φραντσέσκο Ντάντολο «για τον έλεγχο των κακών επιθέσεων αυτών των Τούρκων, την απόκρουση των προσβολών, τον περιορισμό τής κακίας και την καταστροφή τής υπερηφάνειάς τους» (ad refrenandos Turcorum ipsorum malignos impetus, repellendos insultus, compescendam nequitiam et conterendam superbiam) [στο ίδιο, αριθ. 16, σελ. 513-14].

H πολύ ενδιαφέρουσα απάντηση τής ενετικής κυβέρνησης προς την επιστολή τής 10^ης Οκτωβρίου 1333 τού Ιωάννη ΚΒ΄ υπάρχει στον Thomas, Dipl ven.-levant., I, αριθ. 124, σελ. 241-42, έγγραφο χωρίς ημερομηνία. Ο δόγης και οι σύμβουλοί του αναφέρουν: «Aν και η δύναμη τού ύπουλου Tούρκου είναι μεγάλη, παρ’ όλα αυτά υπάρχουν αρκετά τουρκικά κράτη [dominia] σε εκείνες τις περιοχές, από τα οποία καθένα είναι χωριστό από τα άλλα και το ένα δεν μπορεί να προσφέρει γρήγορα βοήθεια στο άλλο. Επομένως [ο δόγης και η κυβέρνησή του] πιστεύουν ότι πενήντα πλοία μεταφοράς αλόγων [usserii], σε καθένα από τα οποία θα υπάρχουν τουλάχιστον 120 κωπηλάτες και 20 πάνοπλοι άνδρες [equites] με τα άλογα και τα όπλα που χρειάζονται, καθώς και σαράντα οπλισμένες γαλέρες, σε καθεμιά από τις οποίες θα υπάρχουν 200 άνδρες, αρκούν για να αποτρέψουν την τουρκική θηριωδία και με αυτούς τούς πάνοπλους άνδρες, τα πλοία μεταφοράς και τις γαλέρες ελπίζουν ότι μπορούν να πυρποληθούν όλα τα πλοία των απίστων… [Οι Tούρκοι ήταν επίσης δυνατό να δεχτoύν επίθεση στα δικά τους εδάφη, και] αν γίνονταν αυτά τα πράγματα, οι χριστιανοί στη Ρωμανία θα ήσαν ασφαλείς και η δύναμη των ίδιων των μουσουλμάνων [Agareni] θα είχε εντελώς διασπαστεί …».

Δυστυχώς ανάμεσα στις αναρίθμητες αναφορές σε ενετικά, παπικά και άλλα έγγραφα σε «άπιστους, καταραμένους Τούρκους, ύπουλους» (infideles, maledicti Turchi, perfidi ipsi) κλπ, σπανίως βρίσκουμε τις ξεχωριστές τους επικράτειες (dominia distincta) να προσδιορίζονται με σαφήνεια, μέχρι τη στιγμή που η αναφορά στους Tούρκους σημαίνει απλώς τούς Οθωμανούς (Osmanlis). Οι Ενετοί υπογράμμιζαν επίσης ότι «η συντριβή τής δύναμης των Αγαρηνών» (στη δυτική Μικρά Ασία) ήταν το απαραίτητο πρώτο βήμα για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων, τούς οποίους κατείχε τότε ο Μαμελούκος σουλτάνος τής Αιγύπτου.

[←89]

Βλέπε Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 96-98, ο οποίος παρέχει αναφορές στις πηγές, συγκεριμένα στον Giovanni Villani, στα χρονικά τού Monaldeschi και τού S. Antoninus και στα χρονικά τού Delfino και τού Andrea Dandolo και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1334, αριθ. 7-11, τομ. XXV (Μπαρ-λε-Ντουκ, 1872), σελ. 3-5.

O Πιέτρο Ζένο ήταν βαΐλος και διοικητής τού Νεγκροπόντε από το 1331 μέχρι τo 1333 [Hopf. Chron. greco-romanes, σελ. 372]. Αυτός ήταν που αναχαίτισε την επίθεση τού Ουμούρ πασά στο Νεγκροπόντε [Lemerle, ό. π., σελ. 81-83]. Για τα ενετικά σχέδια και προετοιμασίες για επιθετική δράση εναντίον των Τούρκων σημειώστε τις περιλήψεις εγγράφων στον Predelli, Regesti dei Commem., II (1878), βιβλίο iii, αριθ. 252, 264-65, 311-12, 341 και ιδιαίτερα αριθ. 321, 342 και πρβλ. Thiriet, Regestes des deliberations du Senat de Venise, I, αριθ. 15, 17, 20, 22-23, 25, 36-39, σελ. 25 και εξής. O Marino Sanudo περιγράφει τη νίκη τής χριστιανικής ένωσης σε επιστολή προς τον Χιού Δ΄, βασιλιά τής Κύπρου, για την οποία βλέπε Chas. de la Ronciere και Leon Dorez, «Lettres inedites … de Marino Sanudo l’ Ancien (1334-1337)», Bibliotheque de l’ École des Chartes, LVI (1895), 25-26, με το κείμενο στη σελ. 35-36 και πρβλ. Durrholder, Kreuzzugspolitik, σελ. 74 και Laiou, «Marino Sanudo Torsello», Speculum, XLV, 387.

[←90]: Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 102-6.

[←91]: Σπ. M. Θεοτόκης, Ἀποφάσεις Μείζονος Συμβουλίου Βενετίας (1255-1669), Aθήνα, 1933, από το Liber Spiritus, έγγραφο 14, σελ. 118-19 (στα Μνημεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, 1-2). Η σοβαρή δυσαρέσκεια των Ενετών αποίκων και των Ελλήνων ιδιοκτητών φάνηκε με την εξέγερση τού 1333 που ήδη αναφέρθηκε, καθώς και με άλλη το 1342. Βλέπε Marino Sanudo, Vite de’ duchi, RISS, XXII (Μιλάνο, 1733), 607 και A. Navagero, Storia veneziana, RISS, XXIII (Μιλάνο, 1733), 1025, 1031.

[←92]

Δούκας, Hist. byzant., κεφ. 7, CSHB, Βόννη, σελ. 27 και επιμ. Vasile Grecu, Ducas: Istoria turco-bizantina (1341-1462), Βουκουρέστι, 1958, σελ. 51:

Ένας από τούς γιους τού Τούρκου Αϊντίν, ονομαζόμενος Ουμούρ, κυβερνήτης των φρουρίων γύρω από τη Σμύρνη και τής ίδιας τής Σμύρνης, διαδέχθηκε τον πατέρα τού Αϊντίν. Όντας τολμηρός και θρασύς και καθώς ανακάλυψε λιμάνια κατά μήκος τής ακτής τής Ιωνίας και πυκνά δάση, η ξυλεία των οποίων ήταν κατάλληλη για την κατασκευή ιστιοφόρων φορτηγών πλοίων και μακρών γαλερών, κατασκεύασε μόνος του για τούς δικούς του [πειρατικούς] σκοπούς μεγάλο αριθμό διήρεων και γαλερών. Και ανεβαίνοντας σε αυτές λεηλατούσε τις γύρω πόλεις και νησιά, τη Μυτιλήνη και ολόκληρο το νησί τής Λέσβου, τη Χίο, τη Σάμο, τη Νάξο, και όλα τα γύρω νησιά.

«Τῶν τοῦ Ἀτήν Τούρκου υἱός εἷς Ὁμοῦρ ἐπονομαζόμενος, ἀρχηγός τῶν ἐν τῇ Σμύρνῃ πολιχνίων, καὶ αὐτῆς Σμύρνης κατά διαδοχήν λαβόντος τὴν ἡγεμονίαν παρά τοῦ πατρός αὐτοῦ Ἀτήν, τολμηρός ὤν και θρασυκάρδιος, ἐντυχών καὶ λιμένας οἵους ἐγκολπίζεται ἠ Ἰωνία καὶ δρυμῶνας πολυξύλους καὶ πρὸς κατασκευάς φορτικῶν νηῶν καὶ μακρῶν τριήρων ἐπιτηδείους, κατεσκεύασεν αὐτάρκως πρὸς ἅ ἠβούλετο λῃστρικάς διήρεις τε καὶ τριήρεις, καὶ ἐπεμβαίνων αὐτάς ἐπόρθει τὰς περικύκλῳ πόλεις καὶ νήσους, Μιτυλήνην σὺν πάσῃ νήσῳ Λέσβῳ, Χίον, Σάμον, Ναξὶαν καὶ πάσας τὰς περικύκλῳ νήσους.»

Πρβλ. Nικηφόρο Γρηγορά, Ῥωμαϊκὴ Ἱστορία, XII, 7, 2, CSHB, Βόννη, II, 597:

Γιατί όταν διαιρέθηκε σε ηγεμονίες η εξουσία των Τούρκων, όπως πιο πάνω αναφέραμε πιο αναλυτικά για αυτές, άλλοι πήραν με κλήρο άλλα παράλια τής [Μικράς] Ασίας. Των οποίων οι απόγονοι, που τούς διαδέχθηκαν με την πάροδο τού χρόνου, άλλοι κατόρθωσαν να μεγαλώσουν περισσότερο το κομμάτι που τούς δόθηκε, λόγω σωφροσύνης και πολεμικής εμπειρίας, ενώ άλλοι, λόγω πνευματικής νωθρότητας, παρέμειναν μόνο με εκείνα που είχαν. Μάλιστα υπάρχουν και κάποιοι που εξέπεσαν εντελώς από εκείνα που είχαν. Από όλους λοιπόν αυτούς πιο ισχυρός είχε γίνει ο Αμούρ, που χρησιμοποίησε την ταχύτητα και την τόλμη περισσότερο από τούς άλλους. Γιατί αυτός, όντας ηγεμόνας τής Λυδίας και τής Ιωνίας, είχε γεμίσει τη θάλασσα με πολεμικό στόλο και σύντομα είχε γίνει φοβερός, κυριαρχώντας στη θάλασσα όχι μόνο στα νησιά τού Αιγαίου, αλλά και στους Ευβοείς και τούς Πελοποννήσιους, τούς Κρήτες και τούς Ρόδιους, και σε όλη την παραλία τής Θεσσαλίας μέχρι το Βυζάντιο. Γιατί πήγαινε σε όλους αυτούς όποτε ήθελε, τούς λεηλατούσε και έπαιρνε από αυτούς ετήσιους φόρους, πολύ μεγάλους.

«Εἰς γὰρ σατραπίας διαιρεθείσης τῆς τῶν Περσῶν ἀρχῆς, ὡς ἀνωτέρω που περὶ τούτων εἰρήκειμεν πλατύτερον, ἄλλοι ἄλλα τῶν παραλίων διέλαχον τῆς Ἀσίας· οὓς οἱ ἀπόγονοι τοῦ χρόνου ῥέοντος διαδεξάμενοι, οἱ μὲν διὰ σύνεσιν καὶ ἐμπειρίαν πολεμικὴν εἰς μεῖζον προκεκοφέναι τὴν τοῦ κλήρου διαδοχὴν ἐπεπράχεσαν· οἱ δὲ νωθρότητι διανοίας τοῖς οὖσι μόλις ἐνέμειναν. εἰσὶ δ’ οἳ καὶ τῶν ὄντων τελέως ἐξεπεπτώκεσαν. τούτων τοίνυν ἁπάντων ἰσχυρότερος ὁ Ἀμοὺρ ἐγεγόνει, σπουδῇ καὶ τόλμῃ χρησάμενος ὑπὲρ τοὺς ἄλλους. Λυδίας γὰρ καὶ Ἰωνίας οὗτος ὢν ἡγεμὼν ναυτικοῦ τε στόλου τὴν θάλασσαν ἐμπέπληκε καὶ φοβερὸς ἐν βραχεῖ μὴ ὅτι ταῖς ἐν Αἰγαίῳ νήσοις ἐγένετο θαλαττοκρατῶν, ἀλλὰ καὶ Εὐβοεῦσι, καὶ Πελοποννησίοις, Κρησί τε καὶ Ῥοδίοις, καὶ πάσῃ τῇ ἐκ Θετταλίας ἄχρι Βυζαντίου παραλίῳ. τούτους γὰρ ἅπαντας ὁπότε βούλοιτο ναυστολῶν τε ἐδῄου καὶ φόρους ἐτησίους συνῆγε μάλα τοι βρίθοντας ἐξ αὐτῶν.»

[←93]

Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 107-15, 129-79, βασισμένο κυρίως στους Καντακουζηνό, Γρηγορά και στο Dusturname τού Enveri (που γράφτηκε το 1465). Σημειώστε επίσης E. Werner, «Johannes Kantakuzenos, Umur Pasa und Orhan», Byzantinoslavica, XXVI (1965), 255-76 και G. Vismara, «Le Relazioni dell’ impero con gli emirati selgiuchidi nel corso del secolo decimoquarto», Byzantinische Forschungen, III (1968), 210-21. Για τις κοινωνικές συνθήκες στο βυζαντινό κόσμο στα μέσα τού 14^ου αιώνα, όπως αποκαλύπτεται από πηγές τής εποχής, βλέπε Ihor Ševčenko, «Nicolas Cabasilas’ ‘Anti-Zealot’ Discourse: A Reinterpretation», Dumbarton Oaks Papers, XI (1957), 81-171, με παραπομπές και «Alexios Makrembolites and His Dialogue between the Rich and the Poor», Recueil des travaux de l’Institut d’ études Byzantines (de l’ Academie serbe des Sciences), LXV, VI (Belgrade, 1960), 187-228. Για το πολιτικό υπόβαθρο βλέπε Constantine P. Kyrris, «John Kantakuzenos and the Genoese, 1321-1348», Miscellanea storica ligure, III (Μιλάνο, 1963), 9-48. Για την κοινωνική ιστορία τής περιόδου, Günter Weiss, «Joannes Kantakuzenos – Aristokrat, Staatsmann, Kaiser und Mönch», στο Gesellschaftsentwicklung von Byzanz im 14. Jahrhundert, Βισμπάντεν, 1969 και για τούς πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, Leon-Pierre Raybaud, Le Gouvemement et l’ administration centrale de l’ empire byzantin sous les premiers Paleologues (1258-1354), Παρίσι, 1968.

Για τις σχέσεις τού Ουμούρ πασά με τον Καντακουζηνό, σημειώστε Peter Schreiner, «La a Chronique breve de 1352 …», Orientalia Christiana periodica, XXXI (1965). αριθ. 41 και σελ. 337, 345-46, 353-54, 363-64.

[←94]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 124. σελ. 241-42, R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, II, βιβλίο iii, αριθ. 342, σελ. 57-58, Σπ. Μ. Θεοτόκης, Θεσπίσματα τῆς Βενετικῆς Γερουσίας (1281-1385), Aθήνα, 1936, έγγραφο 27, σελ. 139-41 (στα Μνημεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, ΙΙ-1). O Μπερτράν ντε Ντω έγινε καρδινάλιος ιερέας τού Σαν Μάρκο από τον Βενέδικτο ΙΒ΄ στις 18 Δεκεμβρίου 1338 [Eubel, Hierarchia, I, (1913, ανατύπ. I960), 17, 44]. Για τη σταδιοδρομία του βλέπε Mollat, Les Papes d’ Avignon (1949), σελ. 190, 201, 245-46, 283 και εξής και Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon (1962), σελ. 271. O Ιωάννης ΚΒ΄ ήταν πολύ αφοσιωμένος στην ιδέα τής σταυροφορίας και (όπως σημειώνεται πιο κάτω) είχε στείλει τέσσερις γαλέρες στο Αιγαίο εναντίον των Τουρκων, αλλά οι ιταλικοί πόλεμοι είχαν αναγκαστικά απορροφήσει το μεγαλύτερος μέρος των χρημάτων και τής προσοχής του.

[←95]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 20, φύλλο 59: Ο πάπας έπρεπε να πληροφορηθεί

«ότι χρειάζονται 60 πλοία μεταφοράς, σε καθένα από τα οποία θα βρίσκονται τουλάχιστον 120 κωπηλάτες και 20 ιππείς με τα άλογα και τα όπλα τους, αλλά αθροίζοντας όλους τούς ιππείς σε 1200 και μη επιθυμώντας να είναι λιγότεροι για να καταστρέψουμε τη δύναμή του [τού Τούρκου], ενώ χρειάζονται και 30 εξοπλισμένες γαλέρες, σε κάθε μία από τις οποίες θα βρίσκονται 200 άνδρες, που θα επαρκούν για να ελέγξουν την ίδια σκληρότητα…»

(quod usserii lx in quorum quolibet essent ad minus homines a remo cxx et equites xx cum equis et armis necessariis ipsis, qui omnes equites caperent summam equitum mcc, et pauciores esse nollent ad conterendum potentiam eorundem [Turchorum], et galee xxx armate in quarum qualibet essent homines cc suficerent ad refrenandum sevitiam eorumdem…).

Tο έγγραφο αυτό έχει δημοσιευτεί από τον Σπ. Μ. Θεοτόκη, Θεσπίσματα τῆς Βενετικῆς Γερουσίας (1281-1385), Aθήνα, 1936, έγγραφο 9, σελ. 217. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τα κείμενα που δημοσίευσε ο Θεοτόκης έχουν σχέση με την Κρήτη. Ο Λαμπερτίνο Μπαλντουΐνο, επίσκοπος Λεμεσσού (1337-1344) και απεσταλμένος τού Χιού Δ΄ τής Κύπρου, είχε εμφανιστεί στη Βενετία το προηγούμενο έτος, καθ΄ οδόν προς την παπική κούρτη, για να αναζητήσει μέσα απώθησης των επιθέσεων των Τούρκων, «να αντιμετωπιστεί η ερείπωση σε όλη τη χριστιανική Ανατολή» (che minachiavano rovina a tutto il Levante cristiano) [Predelli, Regesti dei Commemoriali, II, βιβλίο iii, αριθ. 563, σελ. 99].

O Λαμπερτίνο είχε ήδη κάνει έκκληση στον μάγιστρο τής Ρόδου, που τού είχε πει ότι θα έγραφε επίσης στην παπική κούρτη.

[←96]: R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, II, βιβλίο IV, αριθ. 18, σελ. 117 και πρβλ. αριθ. 22, 24, O Γκυγιώμ Κουρ (de Curte) έγινε καρδινάλιος στην ίδια προαγωγή (promotio) με τον Μπερτράν ντε Ντω [Eubel, Hierarchia, II, 17, 41].

[←97]: Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 21, φύλλο 8.

[←98]: Thomas, Dipl. ven.-lev., I, αριθ. 156. σελ. 263-65, με ημερομηνία 11 Ιανουαρίου 1343, από το Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 21, φύλλο 8 (Thiriet, Regestes, I, αριθ. 149, σελ. 51).

[←99]

K. H. Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johann XXII. nebst den Jahresbilanzen von 1316-1375, Paderbom, 1911, εισαγωγή, σελ. 16, 17 και πρβλ. Mollat, Les Popes d’ Avignon, σελ. 518. Η φιλοπονία και η γνώση που επιδεικνύονται στις μελέτες Schäfer για τα παπικά οικονομικά τού 14^ου αιώνα είναι εξαιρετική, αλλά δυστυχώς οι συμπιεσμένες περιλήψεις των λογαριασμών εξόδων (exitus) για εξοικονόμηση χώρου αφήνουν κάποιο ανικανοποίητο.

Υπάρχει συνοπτική περιγραφή των δύο σταυροφοριών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Κλήμεντος ΣΤ’ στον Delaville le Roulx, La France en Orient au XIV^e siècle (Η Γαλλία στην Ανατολή κατά τον 14^ο αιώνα), 2 τόμοι, Παρίσι, 1886, I, 103-10. Eίναι ανεπαρκής και ανακριβής. Η περιγραφή στον Iorga, Philippe de Mézières (1896), σελ. 39-62, αν και πληρέστερη και καλύτερη, παραμένει μη ικανοποιητική. Η εργασία τού Jules Gay, Le Pape Clement VI et les affaires d’ Orient (1904) ήταν πολύ καλή κατά την εποχή της, αν και τώρα είναι διαθέσιμες σημαντικές πηγές, στις οποίες ο Gay δεν είχε πρόσβαση. Ο A. S. Atiya, The Crusade in the Late Middle Ages (1938), σελ. 290-318 είναι ευανάγνωστος αλλά μάλλον ανεπαρκής και περιέχει λάθη, που μπορούσαν εύκολα να είχαν αποφευχθεί.

[←100]

Μυστικά Αρχεία Βατικανού [Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 137, φύλλο 32], δημοσιευμένη από τον Giovanni Guerrieri, «Nuovi documenti intorno a Gualtieri VI di Brienne, duca d’ Atene», Arch. stor. itatiano, 5^η σειρά, XXI (1898), 303-4 και καταγραφόμενη (χωρίς κείμενο) στον Eugene Déprez, Clement VI (1342-1352): Lettres closes, patentes et curiales se rapportant à la France, τομ. I, δέσμη I (1901), αριθ. 234, στήλη 78 (αναφερόμενο εφεξής ως Déprez, I, δέσμη 1).

Ύστερα από λιγότερο από ένα χρόνο ως άρχοντας τής Φλωρεντίας, ο Γκωτιέ ντε Μπριέν έπεσε από την εξουσία τη μέρα τής γιορτής τής Αγίας Άννας (26 Ιουλίου 1343) και έχοντας τεθεί υπό πολιορκία για κάποιο διάστημα στο Παλάτσο Βέκκιο, απελάθηκε από τη Φλωρεντία. Ο Κλήμης, πιστεύοντας ότι κρατούνταν ακόμη υπό περιορισμό, έγραψε αγανακτισμένα στις 7 Αυγούστου στους προκρίτους (priores artium), στους πολίτες τής Φλωρεντίας και στον αρχιεπίσκοπο Άντζελο Ατσαγιόλι (Acciajuoli), απαιτώντας την απελευθέρωση τού Γκωτιέ [Reg. Vat. 137, φύλλο 75, Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 330-31, στήλες 126-27 και ιδιαίτερα Guerrieri, «Nuovi Documenti ….», Arch. stor. Ital., XXI (1898), 298-300, ο οποίος παρέχει επίσης τα κείμενα (σελ. 304-5)]. Για την απέλαση τού Γκωτιέ από τη Φλωρεντία σημειώστε τα Historiae romanae fragmenta, I, 12, στο L. A. Muratori, Antiquitates italicae, III (Μιλάνο, 1740, ανατύπ. Μπολώνια, 1965), στήλες 343-53, όπου το συνοδευτικό λατινικό κείμενο αποτελεί μετάφραση.

Οι Ατσαγιόλι χρεωκόπησαν το 1343 και τον Φεβρουάριο τού 1344 δεν μπορούσαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους προς το παπικό ταμείο [Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 654, στήλη 321 και αριθ. 689, στήλη 349-50]. Τον Αύγουστο ο Κλήμης ΣΤ’ συμφώνησε να τούς επιτρέψει να εξοφλούν με ρυθμό 1.000 φλουριά τον χρόνο [στο ίδιο, 1, δέσμη 2 (1925), αριθ. 1042bis, στήλες 142-43]. Eίναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι οι Φλωρεντινοί τραπεζικοί οίκοι χρωστούσαν στο παπικό ταμείο λίγα ή καθόλου κατά την εποχή τής χρεωκοπίας τους. Tο μεγαλύτερο χρέος, εκείνο τού Ατσαγιόλι, ανερχόταν σε 11.475 φλουριά μόνο, για το οποίο βλέπε Renouard, Les Relations des papes d’ Avignon et des compagnies commerciales et bancaires de 1316 a 1378 (1941), σελ. 583-94. Οι Ατσαγιόλι χρωστούσαν στον καρδινάλιο τής Σαμπίνα 7.000 φλουριά. Η αδυναμία τους να τον εξοφλήσουν επέφερε απαγόρευση επί τής Φλωρεντίας το 1346-1347 [στο ίδιο, σελ. 589-90, 592].

[←101]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλα 2-3 και Reg. Vat. 62, φύλλα 49-50, με δύο συνοπτικές παραθέσεις από το κείμενο στον Thomas, Dipl. ven.-levant., 1, αριθ. 137, σελ. 265-66, μια πολύ ανεπαρκή σημείωση στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 336, στήλη 128 και πρβλ. Predelli, Regesti dei Commem., II, βιβλίο IV, αριθ. 53, σελ. 124. Το Reg. Vat. 157 είναι ωραίος, ογκώδης τόμος. Το Reg. Vat. 62 περιλαμβάνει «επιστολές ή γραφές που αφορούν επιχειρήσεις των Τατάρων σε υπερπόντια μέρη και των απίστων και των σχισματικών, την εποχή τού Κλήμεντος Ε΄, τού Ιωάννη ΚΒ΄, τού Βενέδικτου ΙΒ΄ και τού Κλήμεντος ΣΤ’, που στάλθηκαν ή παραλήφθηκαν από καθένα από αυτούς» (lettere seu scripture tangentes negotia Tartarorum parcium ultramarinarum et infidelium ac scismaticorum tempore fe. re. Clementis V, Johannis XXII, Benedicti XII et Clementis VI per eosdem misse et recepte) [φύλλο 1].

[←102]

Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 21, φύλλα 63-64, Thiriet, Regestes, I, αριθ. 158, σελ. 53: «… Και αφού, σύμφωνα με την προσφορά μας, από τις παραπάνω είκοσι ένοπλες γαλέρες πέντε αντιστοιχούν στην πλευρά μας, ζητείται η έγκριση εξοπλισμού πέντε γαλερών…» (… Et quia iuxta oblationem nostram de supradicta armata viginti galearum, quinque nos tangunt pro parte nostra, consulitur quod armentur quinque galee…).

Οι αποφάσεις τής Γερουσίας στις 18 Σεπτεμβρίου (1343) δείχνουν ότι η Δημοκρατία επρόκειτο μάλλον να πιεστεί σκληρά για να βρει χρήματα για να ετοιμάσει πέντε γαλέρες στο Ναύσταθμο [Reg. 21, φύλλο 64]. Την ίδια μέρα το Μεγάλο Συμβούλιο ξεκίνησε για να εκλέξει τον διοικητή των πέντε γαλέρων και εκλέχτηκε ο Πιέτρο Ζένο λίγο αργότερα [Σπ. Μ. Θεοτόκης, Ἀποφάσεις Μείζονος Συμβουλίου Βενετίας (1255-1669), Aθήνα, 1933, έγγραφα 24-25, σελ. 124-25, στα Μνημεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, 1-2]. Ανέλαβε λοιπόν τη διοίκηση τον Σεπτέμβριο, όχι τον Νοέμβριο ή Δεκέμβριο, όπως αναφέρει ο Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 185.

Οι επιστολές που συντάσσονταν και περνούσαν ως αποφάσεις σε διάφορα «συμβούλια» τού ενετικού κράτους (ιδιαίτερα στο Μεγάλο Συμβούλιο, τη Γερουσία και το Κολλεγιο) στέλνονταν στους παραλήπτες τους ως επιστολές τού δόγη, αλλά συνήθως τις προσδιορίζω ως προερχόμενες από το όργανο στο οποίο διατυπώθηκε το κείμενο.

[←103]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλα 1-2 και Reg. Vat. 62, φύλλο 48, με συνοπτικό σημείωμα στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1. αριθ. 332, στήλη 127:

«…επιθυμώντας επίσης να αποτρέψουμε τούς κινδύνους για εσάς και για τη βασιλεία σας, θέλουμε επίσης και προσφέρουμε τέσσερις καλά εφοδιασμένες και εξοπλισμένες γαλέρες στα εν λόγω μέρη εναντίον των Τούρκων, με επίσης αντικείμενο τη βοήθεια των εν λόγω πιστών…»

(volens eciam tuis et regni tui periculis precavere, volebas et offerebas quatuor galeas bene munitas et armatas ad dictas partes contra Turchos eosdem in succursum dictorum fidelium destinare…).

[←104]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλο 3 και Reg. Vat. 62, φύλλο 5, με σημείωμα στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 337, στήλη 128:

«Και ως εκ τούτου, για την υπεράσπιση των πιστών και των εν λόγω τόπων, πριν να μπορέσετε να δεσμεύσετε άλλους με την αυστηρή έννοια, κάποιους ανώτερους και άλλα πρόσωπα τής δικής σας τάξης, που ήταν τότε παρόντες στην παπική κούρτη, για αυτόν τον λόγο σκεφτήκαμε να τούς καλέστε παρουσία μας και λαμβάνοντας υπόψη τη σχετική συζήτηση και αφού τοποθετηθούν οι ίδιοι και εσείς μαζί τους για το ζήτημα αυτό, να εξοπλίσουμε έξι κατάλληλες γαλέρες και να εξοπλιστούν άνδρες από εσάς, με προορισμό το εν λόγω νησί τής Εύβοιας τη μέρα τής γιορτής…»

(Ac propterea [cum] ad defensionem fidelium et partium predictarum sitis pre aliis ex debito strictius obligati, nonnullos priores et alias personas vestri ordinis tunc in Curia Romana presentes ad nostram presentiam propter hoc duximus evocandos et deliberatione super hiis habita cum eisdem ordinavimus cum ipsis quod vos pro hac vice sex galeas oportunis armis et gentibus armaretis per vos ad dictam Nigropontis insulam in festo huius destinandas…).

[←105]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 341, στήλες 129-32.

[←106]: Déprez, Clement VI, 1, δέσμη 1, αριθ. 368-69, στήλες 150-52. Η αρχική δέσμευση τού πάπα εμφανίζεται λοιπόν ότι ήταν όχι 37.800 φλουριά (όπως παρέχεται στον τίτλο τού Déprez) αλλά 38.400 (σχεδόν το μισό τού ποσού που πλήρωσε ο Κλήμης ΣΤ’ για την πόλη τής Αβινιόν πέντε χρόνια αργότερα). Tο κόστος τού εξοπλισμού των τεσσάρων γαλερών είχε ήδη καλυφθεί και έτσι 3.200 φλουριά τον μήνα για τη διατήρηση τεσσάρων γαλερών σε υπηρεσία (δηλαδή 800 φλουριά τον μήνα για καθεμιά) φαίνεται σωστό. Tα χρήματα προορίζονταν προφανώς για μισθούς και τρόφιμα (για περίπου 200 άνδρες ανά γαλέρα;) και θα τα διαχειριζόταν ο λεγάτος [Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 435, στήλες 182-83]. Μέχρι τις 20 Οκτωβρίου (1343) το παπικό ταμείο είχε καταβάλει 40.800 φλουριά για τις γαλέρες τού πάπα (και μερικά δώρα για τούς Έλληνες απεσταλμένους και άλλους), χωρίς να υπολογίζονται τα 12.800 φλουριά που είχαν διατεθεί για τούς πρώτους τέσσερις μήνες υπηρεσίας, το οποίο (όπως αντιλαμβάνομαι τούς λογαριασμούς) σημαίνει δαπάνη περίπου 53.600 φλουριών για να ξεκινήσει η Σταυροφορία [Déprez, στο ίδιο, αριθ. 464, στήλη 203], ενώ από κει και πέρα τα έξοδα ανέβαιναν σταθερά, όπως θα δούμε.

[←107]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλα 4-5, με ανεπαρκή σημείωση στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 340, στήλη 129 και βλέπε αριθ. 388-90, 406 και εξής. Rubió i Lluch, Diplomatari de l’ Orient català, έγγραφο clxxxi, σελ. 232-34.

[←108]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 62, φύλλο 4 και Reg. Vat. 137, φύλλα 102-103, με σημείωση στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 404, στήλη 171.

[←109]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 62, φύλλο 40 και Reg. Vat. 137, φύλλο 103, Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 405, στήλη 171:

«Προς τον σεβάσμιο αδελφό Ερρίκο, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, λεγάτο τής αποστολικής έδρας σε υπερπόντια μέρη: … Σε περίπτωση που αυτός ο διοικητής απαλλαγεί από αυτού τού είδους τα καθήκοντα διοίκησης ή παρουσιαστεί οποιοδήποτε άλλο σοβαρό εμπόδιο, τότε εσείς με δική μας εξουσιοδότηση θα προσλάβετε άλλο διοικητή κατάλληλο και επαρκή, στο βαθμό που υπάρχει διαθέσιμος, εκτός αν με δική μας επιθυμία δοθεί άλλη εντολή, την οποία μπορείτε να αξιολογήσετε με πλήρη αδελφοσύνη, αφού σάς έχει χορηγηθεί η παρούσα αρμοδιότητα. Αλλά εσείς έτσι, με σύνεση και σεμνότητα να μελετάτατε αυτό το θέμα. … Εκδόθηκε στη Βιλλνέβ τής Αβινιόν 16 μέρες πριν από τις 16 καλένδες Οκτωβρίου [16 Σεπτεμβρίου] τού δεύτερου έτους τής παπικής μας θητείας»

(Venerabili fratri Henrico patriarche Constantinopolitano in partibus transmarinis apostolice sedis legato: … Si forsan dictum capitaneum amoveri ab officio capitaneatus huiusmodi vel deficere aut alio impedimento notabili detineri contingeret, tu alium capitaneum quem ad hoc ydoneum et sufficientem credideris auctoritate nostra quociens oportunum extiterit usque ad nostrum beneplacitum, nisi per nos tunc ordinatum esset aliud, valeas deputare plenam fraternitati tue concedimus tenore presentium facultatem. Tu vero sic te prudenter et modeste genere studeas in hac parte. … Datum apud Villamnovam Avinionensis diocesis XVI Kal. Octobris anno secundo).

Όπως συμβαίνει μάλλον πολύ συχνά, ο Déprez δεν παρέχει το κείμενο. Ο λεγάτος δεν έπρεπε να επιτρέψει στον στόλο να παρεκκλίνει η να καθυστερήσει [Reg. Vat. 62, φύλλο 41 και 137, φύλλο 104]:

«Επιθυμώντας ο στόλος γαλερών … αφότου μπει στη διαδρομή του, να μην παρεκκλίνει σε καμία περίπτωση από τον σωστό δρόμο, στην σεβασμιότητά σας … δίνουμε εντολή … ότι δεν επιτρέπεται ο εν λογω στόλος να παρεκκλίνει από τη διαδρομή του προς το λιμάνι ή τον τόπο ή να καθυστερήσει με οποιοδήποτε τρόπο»

(Volentes quod galearum stolium …, postquam iter arripuerit, a recto tramite nullatenus divertatur, fraternitau tue … mandamus quatinus … dictum stolium ad portum vel locum aliquem declinare vel deviare a recto itinere vel retardari quomodolibet non permittas)

[με σημείωση στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 409, στήλη 172].

[←110]: K. H. Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johann XXII. nebst den Jahresbilanzen von 1316-1375, Πάντερμπορν, 1911, σελ. 379 και K. H. Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocent VI. (1335-1362), Πάντερμπορν, 1914, σελ. 22. Για τις σταυροφορικές δαπάνες τού πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ μέχρι το 1334, καθώς και για τις δαπάνες συντήρησης των τεσσάρων γαλερών, βλέπε Renouard. Les Relations des papes d’ Avignon, σελ. 166-69.

[←111]: Karl Heinrich Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocent VI. (1335-1362), σελ. 170, 178-79, 182, 232, 257, 260, 263, 264. Ως διοικητής των γαλερών τού πάπα, ο Μαρτίνο Ζακκαρία πληρωνόταν 1.800 φλουριά τον χρόνο [στο ίδιο, σελ. 232, 263], ενώ μετά τον θάνατό του ο διάδοχός του πληρωνόταν το ίδιο ποσό [σελ. 264].

[←112]: Ο υπολογισμός των συνόλων και των ποσοστών των παπικών δαπανών δεν είναι απλό πράγμα. Υπό τούς προηγούμενες πάπες τής Αβινιόν δεν είχε θεσπιστεί γενικό κεφάλαιο «για τον πόλεμο» (pro guerra, για τον οποίο ο Κλήμης ΣΤ’ ξόδεψε το 9.80% τού εισοδήματός του) και συνήθως περνούσαν τις στρατιωτικές δαπάνες στο κεφάλαιο «για κερί και έκτακτες ανάγκες» (pro cera et extraordinariis, για τις οποίες ο Κλήμης ξόδεψε το 12 %), που αθροίζονται περίπου σε 21.80%, το μεγαλύτερο μέρος τού oποίου πήγε στη σταυροφορία και στους ιταλικούς πολέμους. Βλέπε Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johann XXII, (1911), εισαγωγή, σελ. 13-14, 31-32, 36-37 και τούς λογαριασμούς στις σελ. 335-81, 404-5, 410-11, 423-24, 433-36, 448-52, 161-62 κλπ.] για τις στρατιωτικές δαπάνες τού Ιωάννη ΚΒ΄. Βλέπε επίσης Schäfer, Die Ausgaben unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocenz VI. (1914), σελ. 178-79, 182 για τη θέσπιση τού στρατιωτικού προϋπολογισμού τού Κλήμεντος ΣΤ’ σε 21% τού εισοδήματός του. Για το βαρύ φορτίο των ιταλικών πολέμων βλέπε επίσης Renouard, Les Relations des papes d’Avignon, ιδιαίτερα σελ. 169-85, ο οποίος παρέχει [σελ. 32 και εξής] εύχρηστους πίνακες των εισπράξεων και δαπανών τού παπικού ταμείου από το 1316 μέχρι τo 1378 και σημειώνει ότι οι εγγραφές στις «Εισόδους και Εξόδους» (Introitus et Exitus) αποτελούν τούς λογαριασμούς όψεως τού ταμείου και από πολλές απόψεις δεν αποτελούν πλήρη έκθεση των παπικών εισοδημάτων και δαπανών, που δύσκολα μπορούν να εκτιμηθούν.

[←113]: Schäfer, Ausgaben (1914), σελ. 181-82. Τις δαπάνες τού Κλήμεντος ΣΤ’ σε φιλανθρωπίες ξεπερνούσαν ελαφρώς εκείνες τού Βενέδικτου ΙΒ΄, οι οποίες είχαν μέσο όρο 19.40% [στο ίδιο, σελ. 12 και πρβλ. Guillemain, La cour pontificale d’ Avignon, σελ. 409 και εξής].

[←114]: Schäfer, Ausgaben (1914), σελ. 519, 520 και πρβλ. σελ. 522, 524-26, 554-55, 572-75, 609-12, 648-50, 747-52, κλπ., 791-92, 811.

[←115]: Πρβλ. Renouard. Les Relations des papes d’ Avignon, σελ. 32 και εξής, πίν. II. Ο τρίτος τόμος τού Schäfer για τούς λογαρασμούς τού παπικού ταμείου [Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter den Pappsten Urban V. und Gregor XL (1362-1378), Πάντερμπορν, 1937] δεν διαθέτει συνοπτικούς πίνακες δαπανών τού είδους που παρείχε στους προηγούμενους τόμους για την περίοδο 1316-1362.

[←116]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλο 2 και 62, φύλλα 48-49, με σημείωση στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 334, στήλη 128:

«…Όταν συνεπώς στην εξοχότητά σας έχουν συγκεντρωθεί καταστροφές, καταπιέσεις, ζημιές και τραυματισμοί των πιστών της στα ως άνω μέρη [Ρωμανία], με την καθυστέρηση στα μέρη αυτά, με το βλέμμα να παρατηρεί και την πράξη να χαϊδεύει, και όταν αυτά τα εδάφη τού αγαπημένου μας γιού ευγενούς Ροβέρτου πρίγκηπα Αχαΐας, τού δικού σας γιού που κυβερνά, που ως αρρωγό των εν λόγω πιστών τον παρουσιάζουν οι ιεράρχες και άλλα εν λόγω μέρη, ζητούν δύο γαλέρες με κάποιο εξοπλισμό, ως ευγνώμονα προσφορά υπέρ των χριστιανών εναντίον των Τούρκων, το ύψος αυτού που ζητείται από εσάς … τέλος, όταν η άθλια κατάσταση των πιστών στα εν λόγω μέρη και η αναγκαιότητα αυτού τού είδους υπενθυμίζει ευλαβικές επιχειρήσεις, … ο πρίγκηπας αυτός με όλους τούς δρόμους και τούς τρόπους, τούς οποίους σκόπιμο είναι να γνωρίζει αποτελεσματικα, πρέπει να ενθαρρύνει ότι με τον τρόπο αυτόν θα βρίσκονται δύο καλά εξοπλισμένες γαλέρες στο εν λόγω νησί [Εύβοια] κατά την εν λόγω γιορτή, τόσο για την ευσεβή και άγια εκστρατεία όσο και για την υπηρεσία τού Θεού, ξεπερνώντας οποιαδήποτε εμπόδια για τον εν λόγω προορισμό, μαζί με τούς προαναφερθέντες άλλους, εναντίον των εν λόγω παγανιστών …. Εκδόθηκε στη Βιλλνέβ τής επισκοπής Αβινιόν έξι μέρες πριν τις ίδες Αυγούστου [7 Αυγούστου] τού δευτέρου έτους τής παπικής μας θητείας»

(…Cum igitur excellentia tua calamitates, oppressiones, dampna et iniurias fidelium partium predictarum [Romanie], cum moram in illis partibus contraxisti, oculo inspexeris et actu palpaveris et quod, quando terras dilecti filii nobilis viri Roberti principis Achaye filii tui regebas, super succursu dictis fidelibus exhibendo a prelatis et aliis dictarum partium requisita duas galeas, cum aliqua armata contra ipsos Turchos per Christianos fieret, gratanter obtuleris, … celsitudinem tuam requirimus … quatinus, miserum statum fidelium partium predictarum et necessitatem huiusmodi negotii pie commemorans, … ipsum principem omnibus viis et modis de quibus expedire cognoscis induce efficaciter et horteris ut huiusmodi duas galeas bene munitas ad dictam insulam [Nigropontis] in dicto festo tam ad pium sanctumque negotium et Dei obsequium submotis impedimentis quibuslibet debeat destinare cum predictis aliis contra prefatos paganos. … Datum apud Villamnovam Avinionensis diocesis VI Idus Augusti anno secundo).

[←117]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλο 2 και 62, φύλλα 45-49, με τη συνήθη (ανεπαρκή) σημείωση στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 335, στήλη 128. Σημειώστε Eubel, Hierarchia, I, 430, 482 για τον Φίλιππο, ο οποίος μετατέθηκε από την έδρα των Σαλώνων σε εκείνη των Θηβών στις 26 Αυγούστου 1342 και πιθανότατα δεν πήγε ποτέ στην Ελλάδα. Στις 17 Ιουνίου 1351, ο Φίλιππος έγινε αρχιεπίσκοπος τής Κόντσα (Conza) στη νότια Ιταλία [στο ίδιο, I, 202-3]. Πέθανε το 1356.

[←118]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλα 2, 3 και 62, φύλλα 48, 50 και πρβλ. Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1. αριθ. 333, 338, στήλες 127, 129.

[←119]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 62, φύλλο 42 και 137, φύλλα 105-106, Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 414, στήλη 174.

[←120]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 62, φύλλα 42-43 και 137, φύλλα 105-106, με σημειώσεις στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 415-17, στήλες 174-75.

[←121]: Kαταγράφοντας τις γαλέρες που θα αποτελούσαν την αρμάδα, ο Κλήμης πληροφορούσε τον Ελιόν ντε Βιλλνέβ (στις 8 Αυγούστου 1343), ότι θα ήσαν τέσσερις από την Κύπρο, πέντε από τη Βενετία, έξι από το Οσπιτάλιο, τέσσερις από την Αγία Έδρα και μία από τούς «κληρονόμους τού εκλιπόντος Νικολάι Σεμίτσι» (heredes … quondam Nicolai Semici) [Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 341, στήλη 131]. O Τζιοβάννι Α΄ Σανούντο είχε διαδεχτεί τον αδελφό του Νικκολό Α΄ ως δούκας τού Αρχιπελάγους το 1341 και έχει έξυπνα υποστηριχθεί ότι Σεμίτσι είναι λάθος αντί τού Σανούντι [Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 184, σημείωση 1].

[←122]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 137, φύλλα 108, 286, Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 421, 424, στήλες 176, 178: «…προς εμάς απευθύνονται οι ευσεβείς προσευχές σας, για να σάς επιτραπεί να έχετε φορητό βωμό» (… nos tuis devotis supplicationibus inclinati ut liceat tibi habere altare portatile … indulgemus).

[←123]: Déprez, Clement VI, I, fasc, 1, αριθ. 360, στήλη 145.

[←124]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 159-60, 167-68, 188, 220, 254, 256, 260, 295-96, 342, 352, 356-58, 374, 383, 444-45, 583 κλπ. και 744, αλλά οι προσπάθειες τού πάπα δεν είχαν αποτέλεσμα, επειδή ο Πέδρο Δ΄ ήταν αποφασισμένος να κινηθεί εναντίον τής Μαγιόρκας [στο ίδιο, αριθ. 773, 809-11, 820 και δέσμη 2 (1925), αριθ. 896-97, 1024, 1218, 1366, 1384, 1398 κλπ., ενώ για το ιστορικό βλέπε Mollat, Les Papes d’ Avignon (1949), σελ. 427-32, με βιβλιογραφία στο ίδιο, σελ. 436-37].

[←125]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 94-96, 176, 315, 326-29, 363, 420, 439-40, 448-52, 581, 593-95, 617, 697, 743, 759, 775, 812 και δέσμη 2 (1925), αριθ. 920, 1039, 1043, 1108, 1155 και εξής, 1304 και εξής, 1322 και εξής. Στις 20 Ιουνίου 1344 ο Κλήμης επέτρεψε στον Φίλιππο ΣΤ’ τη χρήση φόρων δεκάτης (για την υπεράσπιση τού γαλλικού βασίλειου), οι οποίοι είχαν παραχωρηθεί και συλλεγεί για την ελευθέρωση των Αγίων Τόπων [Déprez, I, δέσμη 2, αριθ. 914, στήλες 54-59].

[←126]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 465, στήλες 204-5 και πρβλ. δέσμη 2, αριθ. 1608, στήλες 482-84, με ημερομηνία 1 Απριλίου. 1345.

[←127]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 464 (δώρα σε απεσταλμένους από την Ελλάδα), 466-70, 471, 490-93, 522-23, 547. βλέπε επίσης Lemerle, L’ Emirat d’ Aydin, σελ. 182-83, Gay, Le Pape Clement VI et les affaires d’ Orient (1904), σελ. 43-54 και G. Presutti, «Fr. Fortanerio Vassalli, O.M., in una minuta di bolla del papa Clemente VI all’ imperatore d’ Oriente Giovanni Paleologo», Archivum Franciscanum historicum, VI (1913), 705-9.

[←128]: Setton, «Byzantine Background to the Italian Renaissance», Proc. Am. Philos. Soc., τομ. 100 (1956), 40 και εξής, με παραπομπές στις πηγές. Η αναφορά στον ησυχασμό θα θυμίζει στον αναγνώστη διάφορες εργασίες τού Jean Meyendorff.

[←129]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 62, φύλλο 41 και 137, φύλλο 104 με συνοπτική σημείωση στον Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 410, στήλες 172-73:

«…στο βαθμό που επιδιώξουν αυτού τού είδους το ταξίδι, στρεφόμενοι σε λιμάνι ή δικά σας μέρη για δροσιά και παραλαβή προμηθειών [καπετάνιοι και άλλοι κυβερνήτες ταξιδεύοντας με τον ίδιο στόλο], αφού τούς συστηθείτε ευγενικά, παρακαλούμε να υποδεχθείτε ευνοϊκά εσείς και οι υπήκοοί σας τις εν λόγω γαλέρες, ώστε να μην υπάρχει κανένα κώλυμα σε αυτό το μέρος, να μπορούν έτσι εύκολα και καλοπροαίρετα να φροντίζουν για την ευλάβεια τού θεού και τής αποστολικής έδρας και ως εκ τούτου να μπορείτε εσείς δίκαια να επαινείτε την αφοσίωσή σας»

(… quatinus cum ad portus vel loca vobis subiecta iter suum huiusmodi prosequendo pro refrigerio et victualibus recipiendis declinaverint [capitanei et patroni aliique navigantes in eodem galearum stolio] eos benigne recommendatos habentes ipsos dictasque galeas per vos et subditos vestros benigne recipere ac tractare favorabiliter ut nullum nocivum impedimentum habere in hac parte valeant sic prompte ac benivole pro divina et apostolice sedis reverencia procuretis quod inde possit vestra devocio merito commendari)

[επιστολή με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1343. Η Ενετική Γερουσία απάντησε ευνοϊκά στις 9 Οκτωβρίου [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 21, φύλλο 68].

[←130]

Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλο 7 και 62, φύλλα 52-53, Predelli, Regesti dei Commemm, βιβλίο iv, αριθ. 66, σελ. 127, με ανεπαρκή σημείωση στο Déprez, Clement VI, 1, δέσμη 1. αριθ. 433, στήλη 181:

«…ότι για τις αμαρτίες τους, για τις οποίες έχουν πραγματικά ζητήσει συγνώμη και τις οποίες έχουν ομολογήσει προφορικά, δίνεται συγχώρηση σε εκείνους που θα αναχωρήσουν διαπορθμευόμενοι σε βοήθεια των Αγίων Τόπων και σε δίκαια ανταμοιβή δίνεται αυξημένη υπόσχεση αιώνιας σωτηρίας»

(…illam suorum peccaminum de quibus veraciter fuerint corde contriti et ore confessi veniam indulgemus que conceditur transfretantibus in subsidium Terre Sancte et in retributionem iustorum salutis eterne pollicemur augmentum).

Η βούλλα διανεμήθηκε ευρύτατα στην Ευρώπη [Reg. Vat. 157, φύλλα 7-8 και Reg. Vat. 62, φύλλα 53-55] καθώς και σε όλη τη χριστιανική Ανατολή [Reg. Vat. 161, φύλλα 2-5, Reg. Vat. 215, φύλλα 3-4 και Déprez, στο ίδιο, αριθ. 434, στήλη 181]. Για την τουρκική επίθεση επί τού Νεγκροπόντε, βλέπε επίσης Historiae romanae fragmenta, I, 13, στο Muratori, Antiquitates italicae, III (1740, ανατύπ. 1965), 355E, 357A.

[←131]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 157, φύλλα 16-18 και 62, φύλλα 55-57 με σημείωση στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη I, αριθ. 559, στήλη 264. Thomas, Dipl. ven.-lev., 1 (1880, ανατύπ. 1965), αριθ. 140. σελ. 269-73. Predelli, Regesti dei Commem., II, βιβλίο iv, αριθ. 100, σελ. 134. Αν και ήσαν ως συνήθως απαλλαγμένοι από τον φόρο δεκάτης, οι Ιωαννίτες φορολογήθηκαν επίσης για τη σταυροφορία, προφανώς πάνω και πέρα από τα ποσά που είχαν δαπανήσει για τον εξοπλισμό των έξι γαλερών τους [Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 711, στήλες 363-64, με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1344].

[←132]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 575, στήλη 278 και fasc 2 (1925), αριθ. 833, στήλες 1-3.

[←133]: Arch. Segr. Vaticano, Reg. Vat. 137, φύλλο 166, με πλήρη σημείωση στο Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 591, στήλη 288. Η περιοχή τής Πάτρας υπέφερε από βαριές τουρκικές επιδρομές, πιθανώς αυτή την εποχή [στο ίδιο, δέσμη 2 (1925), αριθ. 1215, στήλη 254, έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1344].

[←134]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 1, αριθ. 815-17, στήλες 431-33.

[←135]: Guillelmi de Cortusiis Chronica de novitatibus Padue et Lombardie, επιμ, Beniamino Pagnin, στο νέο Muratori, RISS, XII, μέρος 5 (1941), πρόλογος και στην παλιά έκδοση Historia Cortusiorum, (RISS, XII (1728), στήλη 914AB). Ο Muratori έχει αποδώσει αυτό το χρονικό σε από κοινού συγγραφή από τούς Guglielmo Cortusi (ο οποίος ζούσε ακόμη σε πολύ προχωρημένη ηλικία το 1361) και στον δισέγγονό του Albrigetto (που γεννήθηκε το 1388 και ζούσε το 1454), αλλά ο Pagnin έχει δείξει στον πρόλογο τής (ανολοκλήρωτης) νέας έκδοσης τού χρονικού, ότι αποτελεί έργο μόνο τού Guglielmo. Βλέπε επίσης τις σημειώσεις τής Ester Pastorello στο Raphayni de Caresinis … Chronica aa. 1343-1388 στο RISS, XII-2 (1922), 3-4, αλλά η περιγραφή τής εκστρατείας στη Σμύρνη στον Caresini, ο οποίος συνέχισε το χρονικό τού δόγη Αντρέα Ντάντολο, αποτελεί προφανώς μεταγενέστερη προσθήκη.

[←136]

Καντακουζηνός, Hist., IΙΙ, 68, CSHB, Βόννη, II, 422-23:

Την εποχή εκείνη, ή λίγο αργότερα, οι Λατίνοι επιτέθηκαν στη Σμύρνη με εικοσιτέσσερις γαλέρες. Έχοντας μάθει ότι στην Παλλήνη, σε κάποιο λιμάνι που οι ντόπιοι ονομάζουν Λογγό, ήσαν αγκυροβολημένα εξήντα τουρκικά πλοία, ανέβηκαν σε αυτά και τα κατέλαβαν άδεια. Οι Τούρκοι, μη μπορώντας να αντιπαραταχθούν για ναυμαχία, εγκατέλειψαν τα πλοία και αποσύρθηκαν στη στεριά. Οι Λατίνοι ανέλκυσαν τα πλοία στη στεριά, τα πυρπόλησαν και αναχώρησαν. Οι Τούρκοι, έχοντας μείνει χωρίς πλοία, συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να αναχωρήσουν για τη Θρακική Χερσόνησο από τη στεριά, όπου έλπιζαν να βρουν κάποια και να περάσουν στην Ασία,

«υφ’ ὃν δὲ ταῦτα χρόνον ἐτελεῖτο, καὶ ἡ Λατινικὴ δύναμις, ἣ ὀλίγῳ ὕστερον Σμύρνῃ ἐπελθοῦσα ἐκράτησε τειχομαχίᾳ, ἐν τέσσαρσι καὶ εἴκοσι τριήρεσι, περὶ Παλλήνην πεπυσμένοι πρός τινα λιμένα Λογγὸν ἐγχωρίως προσαγορευόμενον ναῦς ἑξήκοντα ἐφορμεῖν Περσικὰς, ἐπέθεντό τε καὶ ἐκράτησαν αὐτῶν κενῶν. Τὸ γὰρ Περσικὸν, μὴ δυνάμενον ἀντικαθίστασθαι πρὸς ναυμαχίαν, τὰς ναῦς καταλιπόντες διεσώζοντο εἰς τὴν γῆν. Λατῖνοι δὲ ἀνελκύσαντες τὰς ναῦς καὶ πυρὶ παραδόντες ἀνεχώρουν. Οἱ Πέρσαι δὲ ἀπολειφθέντες ἀπορίᾳ νεῶν, ἔγνωσαν δεῖν ἐπὶ Χεῤῥόνησον τῆς Θρᾴκης διὰ τῆς ἠπείρου ἀναχωρεῖν, ὡς ἐκεῖθεν εἰς Ἀσίαν περαιωσόμενοι εὐπορήσαντες νεῶν»

για το οποίο βλέπε Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 187-89. Ο Cortusi επίσης τοποθετεί τη χριστιανική νίκη «στο πέλαγος τού Αγίου Όρους, όπου υπάρχει μοναστήρι, στο οποίο ζουν 1.500, που ανομάζονται καλόγεροι» (in pelago Montis Sancti, ubi est monasterium, in quo sunt monachi MD caloceri nominati», ό. π., στο RISS, XII 117281, 914B.

[←137]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2 (1925), αριθ. 987, στήλη 108. Ο Ερρίκος τού Άστι είχε γράψει στον πάπα για την «ευτυχή πρόοδο» των υποθέσεών τους [στο ίδιο, αριθ. 988].

[←138]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1027, στήλες 130-31.

[←139]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1087, στήλη 164. Για τις σχέσεις τής Αγίας Έδρας με την Κιλίκια Αρμενία, βλέπε Gay, Le Pape Clement VI et les affaires d’ Orient, σελ. 133-50.

[←140]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1113. στήλες 185-86. Για την οικογένεια Ζακκαρία στην Παλαιά Φώκαια και τη Χίο Βλέπε Heyd, Hist. du commerce du Levant, 446, 461-64 και πρβλ. Hopf, Chroniques greco-romanes (1873), γενεαλ. πίνακας, σελ. 502. Ο Κλήμης θεωρούσε ότι ήαν ίσως επιθυμητό να αντικαταστήσει τον Ζακκαρία ως διοικητή των παπικών γαλερών [Déprez, στο ίδιο, αριθ. 1114, στήλη 187]. Για την προηγούμενη σταδιοδρομία τού Ζακκαρία σημειώστε Ludovico Gatto, «Per la Storia di Martino Zaccaria, Signore di Chio», Bullettino dell’ Archivio paleografico italiano, νέα σειρά, ΙΙ-ΙΙΙ (1956-57), 325-45, με πέντε έγγραφα από 1318-1319 και 1323.

[←141]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1114-15, στήλες 186-88, με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1344.

[←142]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1463, στήλη 401 και πρβλ. αριθ. 1464.

[←143]

Γρηγοράς, Ῥωμαϊκὴ Ἱστορία, XIII, 13, 7 (CSHB, Βόννη, II, 689):

Από εδώ και πέρα, χρησιμοποιώντας και τη βοήθεια των διαφόρων γενών των Λατίνων, βγήκαν εναντίον των τουρκικών πλοίων, όσα ακολουθώντας πειρατική και ληστρική στάση λεηλατούσαν τα εμπορικά πλοία και τις γαλέρες τους, που για εμπορικούς λόγους ανέβαιναν και κατέβαιναν όλη τη θάλασσα μεταφέροντας τα είδη τού εμπορίου. Ο αριθμός των προαναφερθέντων πλοίων ήταν τουλάχιστον εικοσιεπτά. Αυτά ήσαν από την Κύπρο και από τη Ρόδο και από τη Σαλαμίνα [της Κύπρου] και από τη Βενετία, καθώς και όσα ήσαν από τον πάπα και τη Γένουα. Καταπλέοντας όλα μαζί ξαφνικά στο λιμάνι τής Σμύρνης, κατέλαβαν εξ εφόδου και το φρούριο που υπήρχε δίπλα στο λιμάνι και ήταν τουρκικό. Και εκείνοι [οι Λατίνοι] είχαν την πρόθεση να χρησιμοποιήσουν τη Σμύρνη ως προγεφύρωμα και εξορμώντας από αυτήν να εκδιώξουν στην ενδοχώρα από την ακτή όλους τούς βαρβάρους [τους Τούρκους]. Όμως τα πράγματα δεν προχώρησαν από κει και πέρα σύμφωνα με τις προσδοκίες τους.

«…Ἄρτι δὲ καὶ συνδρομὴν τὰ τῶν διαφόρων Λατίνων ποιησάμενοι γένη κατὰ τῶν Περσικῶν ἐξῄεσαν νεῶν, ὅσαι πειρατικόν τινα βίον καὶ λῃστρικὸν ἀναμετροῦντες ληΐζονται τὰς ἐκείνων ὁλκάδας τε καὶ τριήρεις, ὅσαι κατ’ ἐμπορίαν ἀνιοῦσαί τε καὶ κατιοῦσαι τὴν θάλατταν ἅπασαν τὰς ἐμπορικὰς κομίζονται χρείας. τῶν γε μὴν εἰρημένων νεῶν εἰς ἑπτὰ καὶ εἴκοσιν ἦν ὁ ἀριθμὸς ἀνιών. Κύπριοι δ’ ἦσαν αὗται καὶ Ῥόδιοι, Σαλαμίνιοί τε καὶ Οὐενετῶν, καὶ ὅσαι πρός τε Πάππα καὶ Γεννούας συνῄεσαν. πᾶσαι δ’ ὁμοῦ παρὰ τὸν τῆς Σμύρνης ἐξαίφνης καταπεπλευκυῖαι λιμένα εἷλον ἐξ ἐφόδου καὶ ὃ παρὰ τὸν λιμένα φρούριον ἦν Περσικόν. καί σφισι μὲν ἦν κατὰ γνώμην, ὡς ἐξ ἀσφαλοῦς ὁρμητηρίου συχνὰ ἐπεκθέουσιν ἐκεῖθεν ἐς τὴν μεσόγειον ἀνωθεῖν ἐκ τῶν παραλίων ἠρέμα τὸ βάρβαρον πᾶν. τά γε μὴν πράγματα ἥκιστα κατὰ γνώμην ἦν προχωροῦντα.»

[←144]

Καντακουζηνός, III 68, CSHB, Βόννη, II, 419-20:

Τότε λοιπόν η αναχώρησή τού Αμούρ υπήρξε αιτία μεγάλης ενόχλησης για τον αυτοκράτορα. Στη συνέχεια όμως αναγνωρίστηκε ότι ήταν και αυτή δείγμα όχι μικρό τής φροντίδας τού Θεού για τη συμπεριφορά του. Γιατί εικοσιτέσσερις λατινικές γαλέρες, τόσο από τη Ρόδο όσο και από άλλα έθνη, ετοιμάστηκαν και αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη, κατέλαβαν το φρούριο στο λιμάνι και έκαψαν αρκετά τουρκικά πλοία. Ο Αμούρ, που ήταν παρών και αμυνόταν όσο καλύτερα μπορούσε, δεν κατάφερε να επιβληθεί τής λατινικής δύναμης. Γιατί μέχρι τώρα εκείνοι [οι Λατίνοι] κατέχουν το λιμάνι τής Σμύρνης.

«Τότε μὲν οὖν δυσχερείας ἔδοξε πολλῆς ἡ ἀναχώρησις Ἀμοὺρ αἰτία γεγονέναι βασιλεῖ· ὕστερον μέντοι τῆς περὶ αὐτὸν τοῦ θεοῦ κηδεμονίας οὐ μικρὸν καὶ αὕτη δεῖγμα ἐφαίνετο γεγενημένη. Τριήρεις γὰρ τέτταρες καὶ εἴκοσι λατινικαὶ ἔκ τε Ῥοδίων καί τινων παρεσκευασμέναι, ἐπέπλευσαν τῇ Σμύρνῃ καὶ τὸ πρὸς τῷ λιμένι φρούριον εἷλον, καὶ ναῦς ἐνέπρησαν οὐκ ὀλίγας Περσικάς. Ἀμοὺρ δὲ παρὼν καὶ ἀμυνόμενος, ὡς μάλιστα ἐνῆν, οὐκ ἴσχυσε περιγενέσθαι τῆς λατινικῆς δυνάμεως. Ἄχρι γὰρ νυνὶ ὑπ´ ἐκείνων ὁ Σμύρνης ἔχεται λιμήν.»

Βλέπε επίσης Lemerle, L’Emirat d’ Aydin, σελ. 190.

[←145]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1350, στήλες 335-36, Thomas, Dipl. ven.-levant., I, αριθ. 150, σελ. 286 και πρβλ. R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, II, βιβλίο IV, αριθ. 149, σελ. 144.

[←146]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2. αριθ. 1351. στήλη 336.

[←147]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2. αριθ. 1395, στήλες 361-63.

[←148]: Déprez, Clement VI, I. δέσμη 2. αριθ. 1397, στήλες 365-66

[←149]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1462, στήλες 398-401.

[←150]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1464, στήλες 401-4. O Ζακκαρία είχε πρωτοδιοριστεί γενικός διοικητής των παπικών γαλερών μεταξύ 18 και 28 Σεπτεμβρίου 1343. Πρβλ., πιο πάνω, σημείωση 102 και βλέπε Θεοτόκη, ό. π., έγγραφο αριθ. 25, σελ. 125.

[←151]: «ne lo laberinto de le deserte case» [Historiae romanae fragmenta, I, 13, στο Muratori, Antiquitates italicae, III, στήλες 357, 359, 365c].

[←152]: Μεταφρ. Melikoff-Sayar (1954), σελ. 116 και σημείωση.

[←153]

Καντακουζηνός, III, 95, CSHB, Βόννη, II, 582-83:

Ο αυτοκράτορας, έχοντας ἐρθει στη Σηλυμβρία, διαπραγματευόταν κρυφά με τούς φίλους που είχε στην Κωνσταντινούπολη. Επειδή όμως δεν μπόρεσε να κάνει μαζί τους κάτι από εκείνα που ήθελε, επέστρεψε στην Αδριανούπολη. Τον ίδιο καιρό έφτασε ο Μαρτίνος στη Σμύρνη με δώδεκα γαλέρες, με τον [Λατίνο] πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τον οποίο συνήθιζε να χειροτονεί ο πάπας μετά τη διαίρεση των Εκκλησιών, με το πρόσχημα ότι η Κωνσταντινούπολη υπαγόταν προηγουμένως στη δύναμη των Ιταλών. Ο πατριάρχης θέλησε να πάει στην εκκλησία τής Σμύρνης, που ήταν παλαιότερα ο μητροπολητικός ναός, για να δει την πραγματοποίηση τής θείας λειτουργίας. Διέταξε λοιπόν τον στρατό να τον ακολουθήσει. Ο Μαρτίνος και οι άλλοι καπετάνιοι των πλοίων προσπάθησαν να τον αποτρέψουν, ισχυριζόμενοι ότι ήταν πολύ επικίνδυνο. Επειδή όμως δεν πειθόταν, τον ακολούθησαν αναγκαστικά. Ενώ βρισκόταν στην εκκλησία, και γιόρταζε εκεί τα ιερά μυστήρια, έφτασε ο Αμούρ με τον στρατό του. Όταν οι Ιταλοί είδαν ότι οι Τούρκοι επρόκειτο να τούς επιτεθούν, κατέφυγαν στην ακρόπολη, και σώθηκαν. Ο πατριάρχης σφάχτηκε από τούς Τούρκους φορώντας τα ιερά του άμφια, όπως και ο Μαρτίνος και λίγοι άλλοι από τούς επιφανείς.

«Βασιλεὺς δὲ εἰς Σηλυμβρίαν ἐλθὼν τοῖς ἐν Βυζαντίῳ φίλοις κρύφα διελέγετο· ἐπεὶ δὲ οὐδὲν ἤνυεν ὧν ἐβούλετο, αὖθις ἀνέστρεφεν εἰς τὴν Ἀδριανοῦ. Ὑπὸ δὲ τοὺς αὐτοὺς χρόνους καὶ Μαρτῖνος μετὰ τοῦ Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχου, ὃν ὁ Πάπας εἴωθε χειροτονεῖν μετὰ τὴν διαίρεσιν τῆς ἐκκλησίας, οἷα δὴ τῆς πόλεως Λατίνοις προσηκούσης, ὅτι ὑπ´ αὐτοῖς ἐγένετό ποτε, ἅμα δυοκαίδεκα τριήρεσιν, ἦλθον εἰς τὴν Σμύρνην, καὶ πρότερον ὑπὸ τῶν Λατίνων κατεχομένην. Πατριάρχῃ δὲ ἐδόκει δεῖν εἰς τὸν κατὰ Σμύρναν ἐξελθόντα ναὸν, ἐν ᾧ πάλαι ἡ μητρόπολις ἦν, τὴν θείαν μυσταγωγίαν ἐκτελέσαι, καὶ ἐκέλευε τὴν στρατιὰν ὁπλισαμένην ἕπεσθαι. Μαρτῖνος δὲ ἐκώλυε καὶ οἱ ἄλλοι τῶν ναυάρχων, διακεκινδυνευμένα τολμᾷν ἰσχυριζόμενοι. Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐπείθετο, εἵποντο ἀνάγκῃ. Καὶ γενομένῳ πρὸς τὸν ναὸν καὶ τὴν μυσταγωγίαν τὴν θείαν ἐκτελοῦντι ἐπῆλθεν Ἀμοὺρ μετὰ τῆς στρατιᾶς. Καὶ τὸ μὲν ἄλλο στράτευμα τῶν Λατίνων διεσώθη ἀναχωρῆσαν πρὸς τὸ φρούριον, ὃ κατεῖχον, ἐπεὶ τοὺς Πέρσας εἶδον ἐπιόντας· πατριάρχης δὲ τὴν ἱερὰν στολὴν ἐνδεδυμένος ἀπεσφάγη ὑπὸ τῶν Περσῶν καὶ Μαρτῖνος καὶ ἄλλοι τῶν ἐπιφανῶν ὀλίγοι.»

Βλέπε επίσης Guglielmo Cortusi στο RISS, XII (1728), στήλη 914CD και Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 190-91.

[←154]: Ο συγγραφέας τού Historiae romanae fragmenta στο Muratori, Antiquitates italicae, III, στήλες 363, 365, 367, φαίνεται καλά πληροφορημένος, τουλάχιστον για τις ιστορίες που ακούγονταν αργότερα στην Ιταλία. Προσδιορίζει την εκκλησία, έδρα τής αρχαίας επισκοπής Σμύρνης, ως εκείνη τού Αγίου Ιωάννη, την οποία τοποθετεί σε απόσταση «δύο βολών καταπέλτη» (da doi valestrate) από το πρόσφατα χτισμένο τείχος και λέει ότι σκοτώθηκαν σαράντα ευγενείς και αξιωματικοί, καθώς και ο πατριάρχης, τον οποίο προσδιορίζει ως Εμανουέλε ντα Κα Μαρίνο, ο οποίος όμως δεν υπήρξε ποτέ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (ούτε τού Γκράντο, ούτε τής Ακουιλέια). Ο συγγραφέας παρέχει δύο περιγραφές των γεγονότων τής ημέρας τής γιορτής τού Αγίου Αντωνίου. Η πρώτη αντιστοιχεί γενικά με εκείνη τού Καντακουζηνού, αλλά η δεύτερη, την οποία προτιμά (και η οποία φέρεται ότι βασίζεται σε ένορκη μαρτυρία αυτόπτη), λέει ότι ο πατριάρχης Εμανουέλε τελείωσε τη λειτουργία και έκανε ωραίο κήρυγμα, παρακινώντας τούς χριστιανούς εναντίον των Τούρκων. Λέγεται ότι υπήρχαν 15.000 χριστιανοί στο στράτευμα. Ύστερα από το κήρυγμα ο πατριάρχης φόρεσε πλούσια και περίτεχνη πανοπλία και με το σπαθί στο χέρι ανέβηκε σε γενναίο άλογο για να ξεκινήσει εναντίον των Τούρκων, συνοδευόμενος από τούς Ζένο και Ζακκαρία. Προχώρησαν πολύ μπροστά από το στράτευμά τους και χωρίς να τούς προστατεύουν ούτε οι αξιωματικοί έπεσαν σε τουρκική ενέδρα, όπου τούς έσφαξαν, τούς αποκεφάλισαν και πήραν τις πανοπλίες τους. Οι Τούρκοι «άφησαν τα σώματά τους γυμνά στο έδαφος» [στήλη S65D]. Όταν οι σταυροφόροι ανακάλυψαν τα σώματα, έπεσαν σε θλίψη και θρήνους, αλλά (όπως θα δούμε) οι χριστιανοί δεν ανακάλυψαν τα σώματα, τα οποία οι Τούρκοι πήραν μαζί τους. Αν και ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι έχει πληροφορίες από πρώτο χέρι [Alcuno me dice …, Disse chi lo vide perzonalmente, στήλη 363E, Disseme uno, lo quale tutte quesse cose vide, στήλη 367D], η περιγραφή του είναι μίγμα περισσότερο φαντασίας παρά πραγματικότητας και δυστυχώς δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακρίνουμε μεταξύ των δύο, για το οποίο σημειώστε Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 187-88, σημείωση 4 και σελ. 192-93, σημείωση 4, ο οποίος εφιστά προσοχή για ορισμένες άλλες δυτικές πηγές αμφίβολης αξίας.

[←155]: Schäfer, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innocent VI. (1914), σελ. 263. Kατά τη διάρκεια τής άνοιξης και τού καλοκαιριού τού 1345 ο Ουμούρ πασάς, αφήνοντας τούς Λατίνους συσσωρευμένους πίσω από τα τείχη τού φρουρίου τής κάτω πόλης στη Σμύρνη, ενώθηκε με τον Ιωάννη Καντακουζηνό σε εκστρατεία στη Θράκη, για το οποίο βλέπε Lemerle, L’ Émirat d’ Aydin, σελ. 204-17.

[←156]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1524-30, 1623, στήλες 432-34, 488. O Πιέρ ντε λα Παλού έφυγε για την Ανατολή με την άδεια τού Φιλίππου ΣΤ’, για το οποίο σημειώστε Gay, Le Pape Clement VI et les affaires d’ Orient (1904), σελ. 58-59. Στις 10 Απριλίου 1345, όταν πια είχε ήδη αναχωρήσει, ο Κλήμης ΣΤ’ ζήτησε να επιτραπεί στον Πιέρ να διατηρήσει τη θέση τού αρχιοικονόμου (sénéchaussée) τής Μπωκαίρ κατά τη διάρκεια τής απουσίας του [Déprez, στο ίδιο, αριθ. 1639, στήλες 499-500]. Παρεμπιπτόντως ο Πιέρ ήταν γνωστός στους Ενετούς [Arch. di Stato di Venezia, Misti, Reg. 22, φύλλο V, έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1344]. Yπήρχε πιθανώς αρκετός αριθμός εθελοντών σαν τον Πιέρ. Ακούμε λοιπόν για τούς Robert Bradeston και John τού S. Philibert (δύο Άγγλους που βρίσκονταν καθ΄ οδόν για να πολεμήσουν τούς Τούρκους) μόνο επειδή φυλακίστηκαν στην Πίζα, ως αντίποινα για τη σύλληψη Πιζάνικου πλοίου (vulgo cocha) από την αγγλική κυβέρνηση. Ο Κλήμης ΣΤ’ ζήτησε από τούς Πιζάνους την απελευθέρωσή τους στις 5 Απριλίου 1345 [Déprez, στο ίδιο, αριθ. 1617, στήλη 486].

[←157]

Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1570, στήλες 462-63. Ο δόγης τής Βενετίας είχε διαβιβάσει τα νέα τής ημέρας τού Αγίου Αντωνίου στην Αβινιόν. Ο πάπας διαβεβαίωσε τον ηγούμενο τού Οσπιταλίου στη Λομβαρδία, τούς Νεγκροποντίνους και άλλους, ότι θα καταβαλλόταν κάθε προσπάθεια «για την ανάκτηση, στο μέτρο τού δυνατού, εκείνων που έπεσαν» (ad reparandum, quantum nobis est possibile, quod cecidit) [στο ίδιο, αριθ. 1571-72].

Ταυτόχρονα ο Κλήμης έγραψε στο δόγη, «Γνωρίζουμε τέκνο μου ότι θα μάς έστελνες με μεγαλύτερη ευχαρίστηση καλά νέα και όχι κακά, αν τα γεγονότα μπορούσαν να ταιριάξουν με τις προσευχές σου», ενώ τον ενημέρωνε για τούς διορισμούς των Ραϋμόν Σακέ και Μπερτράν ντε Μπω [αριθ. 1569]. Την επόμενη μέρα (18 Μαρτίου) έγραψε στον Εδουάρδο Γ΄ τής Αγγλίας, δίνοντάς του τα νέα και προτρέποντάς τον να παραμείνει σε ειρήνη με τη Γαλλία, ώστε να μπορέσει να οδηγηθεί ο πόλεμος εναντίον των Tούρκων σε ευτυχή κατάληξη [αριθ. 1582 και σημείωση αριθ. 1590].

[←158]: Villani, Cronica, 8 τόμοι, Φλωρεντία, 1823, βιβλίο XII, κεφ. 39, στον τομ. VII, σελ. 103-4. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει αναφορά σε αυτούς τούς 750 σταυροφόρους ούτε στην αλληλογραφία τού Κλήμεντος ΣΤ’ ούτε στα ενετικά Arch. di Stato di Venezia, Misti, η δήλωση τού Villani είναι περισσότερο από ύποπτη.

[←159]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1574, στήλες 464-65, με ημερομηνία 17 Μαρτίου 1345.

[←160]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1596, 1603-9, 1638, στήλες 477 και εξής

[←161]

Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1704, στήλες 530-32, επιστολή γραμμένη στη Βιλλνέβ-λεζ-Αβινιόν στις 11 Μαΐου 1345, προς τον Φίλιππο ΣΤ’ από τον πάπα, ο οποίος καταλάβαινε

«ότι ο ίδιος ο επίσκοπός σας [Ραϋμόν] και ο στρατιωτικός σας [Μπερτράν] σε μέρη … μακρινά δεν εγκρίθηκε να πάνε …, ούτε μάς δώσατε την ευχαρίστηση, ούτε εγκρίθηκε να πάνε άλλοι από το … βασίλειο, αυτό τον καιρό κατά τον οποίο υπήρχε φόβος για πολεμικές μετακινήσεις δεν πήγαν ή δεν έπρεπε να πάνε εκεί»

(quod tibi eosdem episcopum [Raymundum] et militem [Bertrandum] ad partes … remotas accedere non placebat …, nec nobis placet nec placuit quod aliqui de … regno, hiis temporibus quibus de commotionibus guerrarum timetur, illuc iverint sive vadant…).

Για τον Μπερτράν ντε Μπω, προηγουμένως Ανδεγαυό βαΐλο στην Αχαϊα, βλέπε Gay, ό. π., σελ. 59-60. Αυτός ο Μπερτράν δεν πρέπει να συγζέεται με πιο γνωστό συνονόματό του, τον πατέρα τής συζύγου τού Ουμβέρτου (Humbert), τής Μαρί ντε Μπω [βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 38].

[←162]: Déprez, Clement VI, I, fasc 2, αριθ. 1668, 1673, 1676, στήλες 514 και εξής. με ημερομηνία 1 Μαΐου 1345. Ο Μιτσιέλ ήταν Ενετός.

[←163]: Déprez, Clement VI, Ι, δέσμη 2, αριθ. 1675, στήλη 516, επίσης με ημερομηνία 1 Mαϊου και πρβλ. αριθ. 1669, στήλη 514. O Ιωάννης τού Μπιαντράτε βρισκόταν τότε στην Ανατολή, προφανώς διευθύνοντας την άμυνα τής Σμύρνης.

[←164]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1696-99, 1711-12, στήλες 523 και εξής και πρβλ. Ε. Déprez. J. Glénisson και G. Mollat, Clement VI (1342-1352): Ultra closes, patentes et curiales se rapportant à la France, τομ. II, δέσμη 3 (1958), αριθ. 1890-93, σελ. 37. Παρά το γεγονός ότι ο Κλήμης έδωσε άδεια για «δάνειο» 300.000 χρυσών φλουριών προς τον Φίλιππο ΣΤ’ [στο ίδιο, vol II, δέσμη 3, αριθ. 2549, σελ. 173, με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1346 και πρβλ. αριθ. 2679, σελ. 203], πρέπει να αναγνωριστεί ότι υπήρχαν πολυάριθμες διαφωνίες μεταξύ Αβινιόν και Παρισιού, οι οποίες συνοψίζονται στον Guillaume Mollat, «Le Saint-Siege et la France sous le pontificat de Clement VI», Revue d’ histoire ecclesiastique, LV (1960), 5-24.

[←165]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1669, στήλη 514, με ημερομηνία 1 Μαΐου 1345 και πρβλ. αριθ. 1670. O Γκαρέν ντε Σατωνέφ, ηγούμενος τού Οσπιταλίου στη Ναβάρ, είχε μισθώσει τέσσερις γενουάτικες γαλέρες «για υπερπόντιο πέρασμα» (pro negotio transmarino) [στο ίδιο, αριθ. 1684, 1692], πράγμα που είχε δημιουργήσει δυσκολίες, για την επίλυση των οποίων παρενέβη ο πάπας.

[←166]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1637, 1707, στήλες. 498, 533-34, με ημερομηνία 10 Απριλίου και 11 Μαΐου 1345.

[←167]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2. αριθ. 1647, στήλες 502-3 και πρβλ. αριθ. 1719.

[←168]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1704, στήλες 531-32.

[←169]: Déprez, Clement VI, I, δέσμη 2, αριθ. 1397, στήλες 364-66 και Claude Faure, «Le Dauphin Humbert II a Venise et en Orient (1345-1347)», Mélanges d’ archeologie et d’ histoire, XXVII (1907), 511, 543-45.